Lijst van voormalige borgen en buitenplaatsen in Groningen

De Fromaburg te Wirdum.

In de provincie Groningen staan nu nog 16 borgen. Dat zijn er in het verleden echter veel meer geweest. Deze lijst geeft per gemeente een opsomming van alle borgen en buitenplaatsen die vóór 1795 het politieke landschap van de Ommelanden hebben bepaald. Ze worden gerangschikt naar de huidige gemeentes.

Algemeen

Het eerste overzicht betreft borgen in de traditionele zin: borgen waaraan heerlijke rechten waren verbonden of waarvan de eigenaars heerlijke rechten elders konden uitoefenen. Deze borgen stonden grotendeels in de drie Ommelanden: Hunsingo, Fivelingo en het Westerkwartier, alsmede in het Klei-Oldambt. Ook de verdedigbare steenhuizen en kastelen uit de middeleeuwen zijn in dit lijstje opgenomen. Een deel van deze borgen is al in de vijftiende of zestiende eeuw verdwenen. Soms betrof het slechts eenvoudige steenhuizen, waarvan niet bekend is of er heerlijke rechten aan waren verbonden. Een deel van de boerderijen of edele heerden die een rol speelden in de rechtsomgang, was voorzien van een steenhuis.

In de andere gebieden van Groningen staan en stonden voornamelijk buitenverblijven die ook wel als borg worden aangeduid, maar waaraan geen rechten waren gekoppeld. Ook de nieuwe buitenverblijven, die in de zeventiende en achttiende eeuw in de Ommelanden werden gesticht, konden geen aanspraak maken op deelname aan de rechtsomgang.

In de veenontginningsgebieden van het Wold-Oldambt en het Reiderland is het stelsel van edele heerden niet tot ontwikkeling gekomen, zodat er geen borgen in de traditionele zin ontstonden. De meeste bezitters van een steenhuis hadden - een enkele uitzondering daargelaten - niet meer rechten dan de overige grondeigenaren. Voor zover daar wel sprake was, verloren zij hun voorrechten in de zestiende eeuw aan de stad Groningen. Ook Westerwolde kwam in 1617 aan de stad.

In het Gorecht was de situatie tamelijk gecompliceerd. Verschillende buitenverblijven waren vanouds verbonden met leengoederen van de bisschop van Utrecht of hadden anderszins heerlijke rechten verworven. De bewoners vermeden doorgaans het begrip borg, dat in hun ogen te veel verbonden was met de machtspolitiek van de Ommelander adel. We kunnen deze buitenverblijven nog het best vergelijken met de havezaten in Drenthe, Overijssel en de Achterhoek.

Niet alle borgen en steenhuizen hebben een doorverwijzing. Vaak is de informatie te gering, soms wordt het steenhuis behandeld onder het betreffende dorp. Voor informatie over deze kleine borgen en steenhuizen, zie: Kleine voormalige borgen en steenhuizen (borgen die hier behandeld zijn, worden gemarkeerd met een *).

Borgen

Eemsdelta

Groningen

Het Hogeland

Midden-Groningen

Oldambt

Westerkwartier

Westerwolde

  • Gockingasteenhuis te Bellingwolde
  • Steenhuis of Huis te Upham te Den Ham
  • Steenhuis te Vlagtwedde (tot 1729)
  • Steenhuis te Vriescheloo
  • Huis te Wedde

Buitenplaatsen en landgoederen

Voor de buitenplaatsen in de Groninger Veenkoloniën, zie ook Veenborg

De lijst is voor Oost-Groningen onvolledig. Zowel de literatuur als kaarten uit de 17e en 18e eeuw tonen veel meer buitenhuizen.

Eemsdelta

Groningen

Midden-Groningen

  • Amsingh te Zuidbroek-Uiterburen
  • Ballingaheerd te Scharmer
  • Boschmastate te Kropswolde *
  • Iddekinge/Woldwijk te Kropswolde *
  • Klein Martijn te Harkstede
  • Leinwijk te Kropswolde *
  • Mastenbroek te Meeden (?)
  • Nijenhoff te Scharmer *
  • Overveen te Scharmer
  • Rozenburg te Scharmer *
  • Rustenbroek (Amsingh) te Zuidbroek
  • De Ruiten te Froombosch
  • Schaffershof te Kropswolde *
  • Schattersum, later Wijchelsheim te Schildwolde
  • Tilburg te Scharmer
  • Uytkema te Scharmer
  • Veenhuisen te Meeden
  • Veenhuizen te Noordbroek
  • Veencamp/Wolters te Noordbroek
  • Vinckers of Vinckersum te Schildwolde
  • Vischwijk te Harkstede
  • Voorborg te Slochteren
  • Vossenborg te Lageland *
  • Vredenburg
  • Wildervanck (Swijghmanheerd) te Zuidbroek

Oldambt

Westerwolde

  • Engelkens Erve te Vriescheloo

Zie ook

Literatuur

  • A.S. de Blécourt, Oldambt en Ommelanden. Rechtshistorische opstellen met bijlagen, Assen 1935
  • J.A. Feith, De Ommelander borgen en hare bewoners in de 17e en 18e eeuw, Groningen 1906, herdr. 1976
  • Wiebe J. Formsma, R. A. Luitjens-Dijkveld Stol en A. Pathuis, De Ommelander borgen en steenhuizen, Assen 1973, herdr. 1987 (611 pp.)
  • G.N. Schutter, Borgen en hofsteden in en om Hoogezand-Sappemeer, Bedum 1996
  • Albert Timmer, Buitenhuizen in Haren: wonen op stand, Haren 1996 (Harense Historische Reeks, dl. 18)

Externe links

  • Borgen in Groningen (Stichting Heerlijkheid Westerwolde, internetarchief, 1 oktober 2007)
  • Borgen, Veenborgen, Steenhuizen en Buitenhuizen (Nazaten De Vries, 2008)
  • De verdwenen borgen van Groningen (Nazaten De Vries, 2013)