Processie

Sacramentsprocessie op het Franse platteland, 19e eeuw
Liturgische processie in de oud-katholieke kerk in Den Haag, waarschijnlijk met priester Cornelius Henricus van Vlooten. Isaac Israels (1880 of 1881), Museum Catharijneconvent
Processie op Goede Vrijdag, "Nicodemussen" in oud-Portugese kostuums met een processiebaar op Flores
Islamitische processie op de 10e dag van de maand Muharram (Indonesisch: Asyura), waarbij ceremoniële torens (tabut of tabuik) door de stad worden gedragen
Reliekenprocessie in de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek tijdens de heiligdomsvaart van Maastricht
Aartsbroederschap van Onze-Lieve-Vrouw van Tongeren tijdens de kroningsprocessie (2023)

Een processie is een godsdienstige plechtigheid in de vorm van een optocht, waarbij gelovigen hun geloof openbaar belijden. Wanneer de processie binnen het eigen (kerk)gebouw plaatsvindt, spreekt men van een liturgische processie. Processies vinden plaats in de rooms-katholieke, oosters-katholieke, oriëntaals-orthodoxe en oosters-orthodoxe kerken en in sommige oosterse religies.

Inleiding

Omdat een processie in de meeste gevallen een openbare manifestatie is, moet er toestemming zijn van de plaatselijke overheid. Op sommige plaatsen hebben gelovigen niet het recht om openbaar hun geloof te mogen belijden, maar enkel in een ruimte die daartoe is aangewezen, meestal het eigen kerkgebouw, soms met een klein gebied eromheen.

Geschiedenis

In Rome kende men reeds vroeg bid- en boeteprocessies, gericht op de bescherming van de stad of het welslagen van de oogst.

In de 6de en 7de eeuw ontwikkelde zich nog een ander soort processie: de feestelijke rondgang met relieken van heiligen, ontstaan uit de plechtige overbrenging van relieken van martelaren en belijders uit de kerkhoven naar de kerken in de stad.

De meest uitbundige processies ontstonden in de tijd van de barok, waarvan in de zuidelijke landen nog altijd specifieke voorbeelden bestaan: feestelijke broederschaps- of gildeprocessies (met vaandels), bedevaartprocessies en vooral de sacramentsprocessies op of rond Sacramentsdag. Tijdens de processie liepen vaak de stadsreuzen mee, althans in Vlaanderen en Spanje werd dit door de kerkelijke autoriteiten toegestaan.

Tijdens het bewind van de Oostenrijkse keizer-koster was het in de Oostenrijkse Nederlanden per keizerlijk edict aan het einde van de 18e eeuw niet toegestaan om processies te organiseren. Hetzelfde gold tijdens de Franse Tijd in de Zuidelijke Nederlanden. Ook in Nederland was lange tijd (1848 tot 1983) een processieverbod van kracht.

In de 21ste eeuw wordt er in Vlaanderen aandacht gegeven aan het immateriële aspect van processies, die vaak al eeuwen oud zijn. Sommige processies worden beschouwd als van uitzonderlijk belang voor de plaatselijke cultuur, en kennen naast de ondersteuning van de kerkelijke overheid ook ondersteuning van de burgerlijke overheid. Naast plaatselijke gelovigen en bedevaarders komen ook toeristen en heemkundigen soms processies bewonderen.

Katholieke Kerk

Bioscoopjournaal uit 1949. In Born wordt een rooms-katholieke waterprocessie gehouden. De deelnemers (priesters, misdienaars, nonnen, bruidjes ed) varen hierbij op versierde boten (o.a. met een Mariabeeld) over het Julianakanaal.

Bij katholieke processies gaat meestal een misdienaar of acoliet voorop met het processiekruis, meestal geflankeerd door kaars- of flambouwdragers (ceroferarii). Andere deelnemers dragen processievaandels, vaak rijk geborduurd met afbeeldingen of opschriften. Leden van broederschappen dragen vaak een processiestaf of broederschapsstaf, vaak met zilveren processiestafbekroning.

In de katholieke traditie is de belangrijkste processie de sacramentsprocessie. Hierbij wordt het Allerheiligste Sacrament in een monstrans door de priester plechtig rondgedragen onder een baldakijn (processiehemel), vaak begeleid door een kerkbaljuw. De monstrans met het Heilig Sacarament wordt dan vaak enige tijd op een rustaltaar geplaatst voor aanbidding.

Een andere vorm van processie is de liturgische processie, die meestal binnen het kerkgebouw plaats heeft. Voorbeelden van liturgische processies zijn de intredeprocessie bij feestelijke missen, uitvaartprocessies en reliekenprocessies binnen de kerk.

Verder bestaan er ook boetprocessies (bijvoorbeeld in Veurne), paardenprocessies (bijvoorbeeld in Hakendover) en jubelprocessies. Ook zijn er processies ter ere van heiligen, waarbij relieken en reliekhouders worden meegedragen. Bekende reliekenprocessies zijn de ommegangen die worden gehouden tijdens de zevenjaarlijkse heiligdomsvaart van Maastricht. Aan de Vlaamse kust gaat een zeewijding vaak gepaard met een processie.

Oosters christendom

In de oosters- en oriëntaals-orthodoxe kerken worden tijdens processies iconen, waaronder het Kruis, kerkvaandels en het Evangelieboek meegedragen. Tijdens een processie wordt er altijd gezongen en wordt het Evangelie bewierookt.

Volgorde bij een orthodoxe processie:

  1. Processielantaarn(s)
  2. Processiekruis
  3. Vaandels
  4. wierook
  5. Iconen
  6. Geestelijkheid met Evangelie - Bisschop/priesters - (Hypo)diakens (met dikrim en trikirim)
  7. Koor
  8. Leken

Christelijke processies in verschillende landen

België

België kent een zeer rijke en oude processiecultuur. In de provincie Vlaams-Brabant alleen al trekken jaarlijks nagenoeg honderd processies uit.

Tussen België en Nederland

Nederland

Onder de Nederlandse wet waren processies gedurende lange tijd alleen toegestaan in plaatsen waar deze al in 1848 bestonden. Processies komen dan ook nog steeds met name voor in die plaatsen. Bij de grondwetsherziening van 1983, die in 1989 van kracht werd, verdween dit processieverbod.

Van de opheffing van het processieverbod werd in Nederland voor de eerste maal gebruikgemaakt in het jaar 2002, toen in Utrecht een Willibrordprocessie werd gehouden, onder het motto "Geloven mag gezien worden". De processie was het initiatief van een van de pastores van de Binnenstadparochie Utrecht, pastor N.M. Schnell, de verantwoordelijke voor de Sint-Catharinakathedraal, waar zich een schrijn met relieken van St.-Willibrord bevindt. Inmiddels is de Willibrordprocessie, waarin de reliekschrijn wordt meegedragen, een jaarlijks weerkerend evenement geworden.

  • Amsterdam: Stille Omgang, in maart, ter herdenking van het Mirakel van Amsterdam uit 1345
  • Amsterdam: sacramentsprocessie, op Sacramentsdag vanuit de Onze-Lieve-Vrouwekerk
  • Azewijn: processie op de eerste zondag na 21 september (naamdag H. Mattheus)
  • Bergen op Zoom: Maria Ommegang
  • Boxmeer: Boxmeerse Vaart, trekt 14 dagen na Pinksteren
  • Boxtel: Bloedprocessie, op de eerste zondag na Pinksteren
  • Breda: Niervaertprocessie, op Sacramentsdonderdag (de tweede donderdag na Pinksteren)
  • Delft: Maria van Jesse Ommegang, op de eerste zondag na 12 juni (feestdag St.-Odulfus)
  • Duiven: Sacramentsprocessie, op laatste zondag van augustus
  • Eijsden: Bronk, op de 2e zondag na Pinksteren
  • Eygelshoven: Bronk, op de zondag het dichtst bij 24 juni (St.-Jan)
  • Gerwen: Sacramentsprocessie, op zondag na Sacramentsdag vanuit de Oude St.-Clemenskerk
  • Grevenbicht: Pinksterprocessie, op pinkstermaandag, trekt vanuit de St.-Catharinakerk
  • Groessen: Sacramentsprocessie Groessense omdracht, op de zondag na Pinksteren (Feest van de Heilige Drie-eenheid)
  • Haarlem: Mariaprocessie ter ere van Onze Lieve Vrouw van Haarlem, in juni, vanuit de St.-Josephkerk
  • Haastrecht: processie met Maria ter Weghe, op 18 oktober vanuit de Sint-Barnabaskerk
  • 's-Hertogenbosch: Maria Omgang of bidtocht, in mei met de Zoete Lieve Vrouw van Den Bosch
  • Holset: Bronk, op de eerste zondag na Pinksteren.
  • Houthem-Sint-Gerlach: Kruisprocessie, in de week voor Hemelvaart
  • Houthem-Sint-Gerlach: Sacramentsprocessie, op Eerste Pinksterdag
  • Huissen: Umdracht, sacramentsprocessie op de eerste zondag na Sacramentsdag
  • IJsselstein: Ommedracht, op de vierde zondag van juni met Onze Lieve Vrouw van Eiteren
  • Julianakanaal: Waterprocessie
  • Kwadendamme (Zeeland): Sacramentsprocessie, op de eerste zondag na Sacramentsdag
  • Laren (Noord-Holland): Sint Jansprocessie, op de zondag het dichtst bij 24 juni
  • Lobith: Sacramentsprocessie, op de zondag na Hemelvaart, tijdens Lobithse Kermis
  • Loil: Sacramentsprocessie, voorafgaand aan het jaarlijkse schuttersfeest in juli-augustus
  • Loo: Sacramentsprocessie, op de 1e zondag na 15 augustus
  • Luyksgestel: Sacramentsprocessie, op de tweede zondag na Pinksteren
  • Maastricht: twee ommegangen tijdens de heiligdomsvaart van Maastricht, in mei/juni (zevenjaarlijks: 2011, 2018, 2025, enz.)
  • Maastricht: Grote of Stadsprocessie, ook wel Sint-Servaasprocessie, op de zondag na 13 mei (feest van Sint-Servaas)
  • Maastricht: Kleine Processie of Bidwegprocessie, op paasmaandag, met o.a. het genadebeeld van de Sterre der Zee vanuit de Oude Minderbroederskerk naar de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek
  • Meerssen: Sacramentsprocessie, op Sacramentsdag vanuit de Basiliek van het H. Sacrament
  • Megchelen: Sacramentsprocessie, op de tweede zondag na Pinksteren (viering Sacramentsdag); plaatselijke kermis
  • Mheer: Broonk, voorjaarskermis of sacrementsprocessie, op de eerste zondag na Pinksteren.
  • Neer: Mariaprocessie
  • Netterden: Sacramenstprocessie, op de eerste zondag na Pinksteren (Drievuldigheidszondag); plaatselijke kermis
  • Nunhem: Sint Servaasprocessie, op de zondag voor Hemelvaart
  • Nuth: Sacramentsprocessie
  • Oost-Maarland: Bronk, sacramentsprocessie op de eerste zondag van juli.
  • Oud Zevenaar: Sacrementsprocessie, op de derde zondag van juni.
  • Overdinkel: Sint-Gerardus Majella-processie
  • Reijmerstok: Sacrementsprocessie, tweede zondag van juli
  • Sint Geertruid: Bronk, op de vierde zondag na Pinksteren
  • Sittard: Sacramentsprocessie, op de zondag na Sacramentsdag; plaatselijke kermis
  • Sittard: St.-Rosaprocessie naar de Sint-Rosakapel, sinds 1667 op de laatste zondag in augustus; plaatselijke kermis
  • Schimmert: Sacramentsprocessie, op de eerste zondag na Pinksteren
  • Tegelen: Sacramentsprocessie, op de tweede zondag na Pinksteren (viering Sacramentsdag)
  • Valkenswaard: Handelse Processie naar Handel, in het voorlaatste weekeinde van juni
  • Venray: Sacramentsprocessie, begin jaren 60 afgeschaft en hervat in 2008
  • Wahlwiller Sacramentsprocessie de derde zondag na Pinksteren
  • Wehe-den Hoorn: lichtprocessie naar de Bedroefde Moeder van Warfhuizen, op de vooravond van Palmzondag
  • Wehl: Sacramentsprocessie (Wehlse Umdracht), op de derde zondag van juni.
  • Wisselende locatie: The Passion. Het evenement is als zodanig geen processie, maar bevat wel een onderdeel dat als liturgische processie kan worden gezien: het in processie naar het hoofdpodium dragen van een groot, wit verlicht kruis.

Andere landen

In andere landen bestaat er ook een processiecultuur zoals in Duitsland, Oostenrijk, Spanje, Italië en Polen. In het Heilige Land worden door bedevaartgangers processies houden in de Heilige Stad Jeruzalem.

Zie ook: Semana Santa, de Goede week in Spanje met honderden processies en Bedevaart
  • Muttergottesprozession in Bamberg, Duitsland
    Muttergottesprozession in Bamberg, Duitsland
  • Sacramentsprocessie in Toledo, Spanje
    Sacramentsprocessie in Toledo, Spanje
  • Processie in Antigua, Guatemala
    Processie in Antigua, Guatemala
  • Processie in Salta, Argentinië
    Processie in Salta, Argentinië

Processies in de Chinese traditie

In de Chinese volksreligie, taoïsme en Chinees boeddhisme worden ook processies gehouden. Dit gebeurt meestal op de verjaardag van een bepaalde god of boeddhistische heilige of tijdens miaohui, taipingqingjiao of Chinees nieuwjaar. Bij deze processies wordt het beeld van een god op een religieuze draagstoel geplaatst. De optocht vindt meestal plaatst in de omgeving van een tempel. Vooraan in de stoet lopen mensen die de drakendans, leeuwendans of qilindans uitvoeren. Daarna volgt de draagstoel en de groep muzikanten. Daarachter lopen geestelijken (boeddhistische nonnen, boeddhistische monniken, daoshi) en gelovigen met offermaterialen zoals fruit en wierook.

Wetenswaardigheid

De processierups dankt haar naam aan deze plechtigheid omdat deze rupsen ook in een lange stoet achter elkaar lopen.

Literatuur

  • Rien van Heesewijk en Peter Jan Margry, Bloedprocessies in Brabant (Breda 1993).
  • Peter Jan Margry, Teedere Quaesties: religieuze rituelen in conflict. Confrontaties tussen katholieken en protestanten rond de processiecultuur in 19e-eeuws Nederland (Hilversum 2000; proefschrift)
  • Leo Janssen & Karel Loeff (ed.), Getuigenis op Straat. De Larense Sint Janstraditie (Wormer 2005)
  • Peter Jan Margry, 'De processie is terug - katholieke emancipatie voltooid', in: de Volkskrant, 21 juni 2005
  • Geert C.Leenknegt, Processies ... een oude traditie in een nieuwe tijd, in: Tijdschrift voor liturgie. - 96. 2012, 1 / 2, pp. 67–72
Mediabestanden
Zie de categorie Religious processions van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.