Jaardicht

Een jaardicht of chronogram bestaat uit één of meer versregels, of een korte spreuk, waarin de letters M, D, C, L, X, U, V, W, I en Y als Romeinse cijfers beschouwd, bij samentelling een bepaald jaartal voorstellen (synoniemen: chronogram, jaartalvers, getalvers, tijdvers, carnacioen).

Vorm

In een jaardicht moeten alle letters die een Romeins cijfer voorstellen en die in de tekst voorkomen, daadwerkelijk gebruikt worden. Meestal staan zij als hoofdletters of groter afgebeeld, soms ook in een andere kleur, wat een aanwijzing is dat er een verborgen boodschap in de tekst zit.

Een chronogram kan in vrijwel iedere Europese taal worden gemaakt, zoals men onder meer ziet in Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland, en zelfs in het Nederlands zelf, maar strikt genomen moet de tekst in het Latijn opgesteld zijn.

In elk woord van de tekst moet ten minste één Romeins cijfer voorkomen en de letter U moet als V geschreven worden. De letter W geldt als dubbel V; Y als dubbel I.

Gaat het jaartalvers over een bepaalde aangelegenheid, dan geeft het getal het jaartal aan waarin de gebeurtenis heeft plaatsgevonden.

Het jaardicht wordt veel gebruikt in de eerste steen van gebouwen, in uithangborden en gevelstenen. Door het gekunstelde karakter laat de begrijpelijkheid van de tekst soms te wensen over.

Getalwaarde van de letters

M = 1000
D = 500
C = 100
L = 50
X = 10
V (U) = 5
W (V + V) = 5 + 5 (=10)
I (J) = 1
Y (I + I) = 1 + 1 (=2)

galerij

Chronogram op het huis De gulden boot op de Grote Markt van Brussel :
qVas fVror hostILIs sVbVerterat IgnIbVs æDes
sartor restaVrat præsIDIbVsqVe DICat.
Chronogram op de kerk van Rupelmonde
Chronogram op de tiendschuur van Herkenrode
Chronogram boven de ingang van de dorpskerk te Spalbeek
Chronogram op het stadhuis van Leiden
Chronogram, abdijkerk van Aldersbach, Beieren
Latijns chronogram in Antwerpen, Calvarie door Pompe.
Vlaams chronogram, Antwerpen.

Voorbeelden

Het chronogram op de kerk van Rupelmonde bijvoorbeeld, GLORIOSE VICIT DRACONEM (Roemrijk overwon hij de draak) (zie foto) geeft het bouwjaar 1758 aan: L (50) + I (1) + V (5) + I (1) + C (100) + I (1) + D (500) + C (100) + M (1000) = 1758.
Een ander voorbeeld: Karel II van Spanje gaf zijn naam aan Charleroi gesticht in 1666 met als chronogram CaroLo regIUM FUnDatUr (Charleroi is gesticht): C + L + I + U + M + U + D + U = 1666.
Een chronogram met een vrome maar toch ook hypocriete ondertoon staat op de tiendschuur van de abdij van Herkenrode in Hasselt. Abdis Anna Catharina de Lamboy liet er het jaartal 1656 opzetten als L'ABONDANCE DE DIEV (De overvloed van God, terwijl het om een tiendschuur gaat: een belastingkantoor avant la lettre).
Boven de ingang van de dorpskerk van Spalbeek (een deelgemeente van Hasselt) is een chronogram aangebracht, verwijzend naar de inwijding van de kerk door bisschop Doutreloux: SECUNDA DIE JUNII CONSECRAVIT DOUTRELOUX (Doutreloux wijdde op 2 juni: C + U + D + D + I + J + U + I + I + C + C + V + I + D + U + L + U + X). Jaartal = 1890.
Boven de ingang van het stadshuis van Leiden staat, verwijzend naar de Slag op de Mookerheide van 1574: NAE ZWARTE HUNGER-NOOT GEBRACHT HAD TOT DE DOOT BINAEST ZES-DVIZENT MENSCHEN: ALS'T GOD DEN HEER VERDROOT GAF HI UNS WEDER BROOT ZO VEEL WI CUNSTEN WENSCHEN (V + V + U + C + I + V + I + M + C + L + V + I + U + V + V + V + L + V + V + I + C + U + V + V + C). Jaartal = 1574.^[1]
- Lokeren, Wort aLsnU VerheUgt In hUnnen bIssChop De sMet, // WIens CoMste, VIert heeL het LanDt Van Waes! (1732) ^[2]

Zie ook

Romeinse cijfers

Literatuur

Bernard Grothues, Anna sust Susanna. Een verzameling palindromen, anagrammen, calembours en kabbala's, 1979
Bernard Grothues, reMbranDt Is VersChenen, 1992