Extreemrechts

Extreemrechts, radicaal-rechts, uiterst rechts, ultrarechts of rechts-radicaal zijn politieke opvattingen en stromingen aan de uiterste rechterzijde van het politiek spectrum. De termen worden door elkaar gebruikt en er is geen internationale overeenstemming over een exacte definitie van deze begrippen.

De termen verwijzen naar politieke ideeën die rechtser zijn dan "standaard rechts" en zich in het bijzonder kenmerken door extreem nationalisme,^[1][2] nativistische ideologieën, en autoritaire tendensen,^[3] tegen de achtergrond van een functionalistisch wereldbeeld.^[4] Het is een subcategorie van extremisme, waaronder ook linksextremisme gerekend wordt of religieus politiek gericht fundamentalisme en kent veel vormen.^[5]

Nationalisme is een algemeen ideologisch kenmerk van extreemrechts. Vaak staat ook populisme centraal, waarin een tegenstelling wordt voorgesteld tussen "het volk" en "de (corrupte) regerende elite" die alleen voor de eigen belangen opkomt en die van het volk negeert. Een klein aantal extreemrechtse partijen draagt een fascistische ideologie uit.

Extreemrechts wordt vaak geassocieerd met chauvinisme, xenofobie, racisme, streven naar blanke superioriteit, of met reactionaire standpunten in het algemeen.^[6] Ook de alt-right-beweging en de verwante Identitaire beweging worden tot extreemrechts gerekend.^[7] Andere termen die soms gehanteerd worden zijn nazisme, accelerationisme, hedendaags neofascisme, neonazisme en ultranationalisme.

Er zijn twee hoofdstromingen: een stroming die in de kern democratisch gezind is en een stroming die vindt dat een volk geleid moet worden door één autoritaire leider.^[8]

Definitie

Rechts versus extreemrechts

De precieze betekenis van zowel rechts, centrumrechts als uiterst rechts verschilt per auteur. Wordt rechts opgevat in economische termen, een voorkeur voor kapitalistische verhoudingen, verregaande ondernemingsvrijheid en marktwerking, dan kunnen libertarisme en radicalere varianten van het neoliberalisme en conservatisme als uiterst rechts worden aangeduid.^[9][10]

Wordt ‘rechts’ in sociaal-culturele zin opgevat, dan wordt uiterst rechts gekenmerkt door een zeer sterke^[bron?] vorm van nationalisme, racisme of xenofobie; dit is bijvoorbeeld de definitie die de Anne Frank Stichting hanteert.^[11] Deze nadruk op de culturele component van het links-rechts-spectrum is bij de term ‘extreem-rechts’ het meest gangbaar. Volgens de politicoloog-filosoof Urs Altermatt heeft het rechts-extremisme een aantal vaste bestanddelen die zich echter, afhankelijk van land, regio en zelfs individuele politicus, wisselend manifesteren.^[12]

Er zijn ook visies waarin de term extreemrechts geheel losstaat van de reguliere betekenis van de politieke begrippen links en rechts binnen het politieke spectrum. Het vaak met extreemrechts geassocieerde fascisme bijvoorbeeld zou volgens de Oostenrijkse econoom en filosoof Friedrich Hayek gecategoriseerd moeten worden als collectivistische ideologie, samen met nationaalsocialisme, communisme en socialisme (The Road to Serfdom, 1944). Er zijn politicologen die het politieke spectrum zien als een hoefijzervorm, waarbij extreemrechts en extreemlinks elkaar naderen. Een raakvlak is de afkeer die beide stromingen hebben van het kapitalisme.

Democratisch versus autocratisch

Een mogelijk criterium voor het onderscheid tussen ‘gewoon’ en ‘extreem’ zijn de methoden om maatschappelijke verandering te bereiken of te voorkomen. Met extreemrechts wordt dan ook in veel gevallen een gedachtegoed aangeduid dat in de kern niet democratisch is. De internationaal vermaard politiek wetenschapper en extreemrechtskenner Cas Mudde schreef in 2019 dat de tijd van de ‘boze burger’ voorbij is en het tijdperk van de ­‘gewelddadige burger’ zou zijn aangebroken.^[8] Dit zou het gevolg zijn van de normalisering van een radicaal rechts-populisme waarin etnische en religieuze minderheden worden voorgesteld als een acuut gevaar voor de eigen identiteit en waarden van een land.

Rechtsextremisten zouden meer genegen zijn om geweld goed te keuren. Sommige politicologen reserveren de term extreemrechts dus voor groepen die staat en samenleving totaal anders willen inrichten – elitair, hiërarchisch en autoritair – en daarbij geweld niet schuwen.^[13]

Mudde typeert uiterst rechtse groeperingen die de democratische staat in stand willen houden als ‘radicaal rechts’. Daartegenover stelt hij extreemrechtse groeperingen die de democratie willen afschaffen als 'extreemrechts'. Hij ziet radicalisme daarom niet als een meer gematigde vorm van extremisme. Het onderscheid is soms moeilijk te zien, doordat de groeperingen hun extremisme vaak verbergen om juridische problemen te vermijden. Wat extreemrechtse partijen gemeen hebben is een streven naar een autoritair systeem dat de 'natuurlijke' verschillen in stand houdt en afwijkend gedrag bestraft.^[10] Ook volgens Sarah de Lange, hoogleraar Politicologie aan de universiteit van Amsterdam, is het verschil dat extreemrechtse partijen antidemocratisch zijn, terwijl de ideeën van radicaal-rechtse partijen wel op gespannen voet staan met de liberale democratie, maar dat ze de basisprincipes van de democratie zoals verkiezingen niet afwijzen.^[14]

Ideologie

Extreemrechts is een verzamelnaam van een groot aantal partijen en bewegingen aan de uiterst rechtse kant van het politieke spectrum, waarvan de ideologieën sterk uiteen kunnen lopen. Nationalisme is een algemeen ideologisch kenmerk van extreemrechts. Vaak staat ook populisme centraal, waarin een tegenstelling wordt voorgesteld tussen "het volk" dat door hen wordt vertegenwoordigd en "de (corrupte) regerende elite" die alleen voor de eigen belangen opkomt en die van het volk negeert. Een klein aantal extreemrechtse partijen draagt een fascistische ideologie uit.^[10]

Geschiedenis

Nouvelle Droite

Na de Tweede Wereldoorlog waren extreemrechtse standpunten zeer controversieel.^[bron?] De filosofische, intellectuele versie van extreemrechts, de Nouvelle Droite, ging ondergronds.^[bron?] Vanuit die positie werd geprobeerd een cultuurverandering aan te zwengelen die extreemrechtse ideeën weer sociaal geaccepteerd zou maken en een tegengeluid zou bieden tegen het liberalisme, multiculturalisme en het zogenaamde cultuurmarxisme.^[bron?]

Extreemrechts uit zich in politieke partijen, maar evenzeer in activistische of militante verenigingen.

Internationaal

Mede door de onderlinge verschillen tussen rechts-radicale partijen, extreem-rechtse en rechtsextreme groeperingen wereldwijd, is het moeilijk algemene kenmerken te geven voor internationale extreem-rechtse groepen en partijen. Volgens de Zwitserse politicoloog en filosoof Urs Altermatt, gaat het om een fenomeen met vaste bestanddelen die zich per land, regio en zelfs persoon, wisselend manifesteren.^[15] Het Nederlandse onderzoeks- en adviesbureau NTA stelt in een publicatie over de rol van internet, dat de huidige extreemrechtse beweging een vergaarbak is van subgroepen die elkaar vinden in subthema’s.^[16] Dat maakt het ook moeilijk internationaal samen te werken in de bestrijding ervan, meent extremisme-onderzoeker Julia Ebner.^[17]

Per land

In België

In 1950 werd de Vlaamse Militanten Orde opgericht en in 1973 de Franstalige studentengroepering Front de la Jeunesse (FJ). Begin jaren 80 werden beide veroordeeld als privémilitie waarna Paul Latinus en andere leden zijn gestart met het pseudomilitaire neonazistische Westland New Post. Het Vlaams Blok en de daaruit voortgekomen partij Vlaams Belang worden als extreemrechts beschouwd. In 2017 ontstond de jongerengroepering Schild & Vrienden.

In Nederland

In 1971 werd de neonazistische Nederlandse Volks-Unie (NVU) opgericht. In 1974 baarde deze politieke partij opzien toen Joop Glimmerveen bijna een zetel wist te behalen in de Haagse gemeenteraad, wat de partij daarna nooit meer wist te evenaren. In de jaren 80 kwam de Centrumpartij op in Nederland. In 1982 behaalde deze partij een zetel in de Tweede Kamer, die werd bezet door partijleider Hans Janmaat. Nadat deze partij uiteenviel werd Janmaat leider van de Centrum Democraten, naast de radicalere voortzetting Centrumpartij '86.

In 2000 stelden onderzoekers vast dat rechts-extremisme in Nederland een marginaal fenomeen is gebleven. Extreemrechtse politieke partijen en bewegingen hadden er tot dan toe organisatorisch, electoraal en ideologisch niet veel aanhang of invloed gehad.^[18]

In de 21e eeuw zijn er verschillende partijen in Nederlandse volksvertegenwoordigende organen gekozen die als uiterst, radicaal of extreemrechts kunnen worden gezien. De meningen hierover zijn verdeeld. Zo leidden uitspraken van Pim Fortuyn ertoe dat mensen hem in de extreemrechtse hoek plaatsten. Fortuyn knoopte daar het begrip ‘demonisering’ aan vast.^[19] Een klimaat van ‘demonisering’ zou hebben bijgedragen aan de moord op Pim Fortuyn, niet de politieke overtuigingen van Fortuyn. Over de vraag in hoeverre men de Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders als extreemrechts kan zien, verschillen de meningen eveneens. In de Nederlandse massamedia gebruikt men meestal het iets zachtere "radicaal-rechts" voor deze partij.^[20]

Naast deze partijen zijn extreemrechtse splintergroepen actief waaronder de vermelde NVU, sinds 2001 geleid door Constant Kusters. Een ander voorbeeld is Voorpost. Als voortvloeisel van de eveneens rechtsradicale Nationale Alliantie ontstond in 2006 de Nationalistische Volks Beweging. De rechts-nationalistische politieke partij Nieuw Rechts was actief tussen mei 2003 en december 2007. Deze noemde zichzelf ‘sociaal-rechts’, maar werd door anderen vaak als extreemrechts gezien.^[21][22][23] Daarnaast zijn er in de loop van de jaren verschillende neonazistische splintergroepen actief geweest in Nederland. Deze onderscheiden zich van de eerder genoemde organisaties door het openlijk gebruiken van (neo)nazistische symbolen.

Hoewel sommige uitspraken van Forum voor Democratie-partijleden als extreemrechts beschouwd kunnen worden, wordt de partij niet per definitie als extreemrechts gezien.^[24] In november 2017 onthulde de Volkskrant dat FVD kan rekenen op steun van het extreemrechtse 'studiegenootschap' Erkenbrand, dat aanvankelijk ook de interesse van Baudet had.^[25] Baudet en FVD distantieerden zich van het gedachtegoed van dit genootschap, maar hielden daarbij geheim dat Baudet een dinerbijeenkomst heeft gehad met de rassentheoreticus Jared Taylor, die door Erkenbrand naar Nederland was gehaald.^[26][27][28]

Politicoloog Cas Mudde ziet dat FVD een rol speelt in de normalisering van extreemrechts gedachtegoed in Nederland. Hij brengt de partij onder binnen de stroming radicaal rechts-populisme, die te onderscheiden is van extreemrechts. Waar extreemrechts in de kern antidemocratisch is en vindt dat het volk geleid dient te worden door één autoritaire leider, is radicaal-rechts volgens Mudde overwegend democratisch gezind. De populistische stroming vindt wel "dat bepaalde aspecten van de democratie, zoals minderhedenrechten en onderdelen van de rechtsstaat, ­ondergeschikt zijn aan de wensen van de meerderheid".^[8]

In Duitsland

Pegida (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes) is een van oorsprong Duitse extreemrechtse beweging die nadien ook in andere Europese landen opdook. Ook de Nationalsozialistischer Untergrund (NSU), vooral bekend van de NSU-moorden in de periode 2000–2006, wordt als extreemrechts gezien, maar is echter een alleenstaande groep.^[29] Combat 18 wordt gezien als een van de belangrijkste neonazi-netwerken en is per 2019 in Duitsland verboden.

Op 7 december 2022 pakte de Duitse politie 25 mensen op voor het beramen van een gewapende staatsgreep, vermoedelijk het werk van de Reichsbürgerbeweging.^[30]

In het Verenigd Koninkrijk

Combat 18 (C18) is een in 1992 opgerichte gewelddadige ondergondse neonazi-knokploeg, gelieerd aan de British National Party, die aanhangers rekruteerde uit de voetbal-hooligan-scene en de muziek-scene.^[31][32][33] C18 behoort tot het internationale Blood & Honour-netwerk en nam hier de overhand.^[34][35] De groepering verspreidde zich internationaal.

In de Verenigde Staten

In de Verenigde Staten zijn verscheidene extreemrechtse organisaties. Door de media worden verschillende termen gebruikt (neonazisme, nationaalsocialisme, white supremacy, alt-right, fascisme, racisme, antisemitisme) waardoor niet altijd duidelijk is welke organisatie waar voor staat. De National Socialist Movement is naar eigen zeggen de grootste en meeste actieve organisatie. Media als Breitbart News, journalisten als Milo Yiannopoulos en Steve Bannon worden omschreven als alt-rechts. Richard B. Spencer is de leider van de White supremacy-beweging. David Duke is een vooraanstaand lid van de Ku Klux Klan die de pers vaak te woord staat. Oath Keepers is een militie-beweging die zich actief bewapent vanuit het recht op zelfbescherming. Aryan Brotherhood is een verbond van verschillende extreemrechtse bendes in Amerikaanse gevangenissen. The Order is een neonazigroepering van het Christian Identity-model, die actief was in de Verenigde Staten.^[bron?]

In Turkije

De Partij van de Nationalistische Beweging is een extreemrechtse politieke partij. Ook de Grijze Wolven (die tevens ook in andere Turksstalige landen actief zijn) is een extreemrechtse groep die grote aanhang heeft onder de Turken.^[36]

Fotogalerij

• 
  De extreemrechtse Canadese groep Aryan Guard
• 
  Aanhangers van de historische Russische extreemrechtse Zwarte Honderden-beweging tijdens een mars in Odessa in 1905
• 
  Zwarthemden van de Nationale Fascistische Partij geleid door Benito Mussolini tijdens de Mars op Rome in 1922
• 
  Logo van de Nationale Fascistische Partij
• 
  Leden van de Ku Klux Klan (KKK), tijdens een betoging in Washington, D.C. in 1928
• 
  Nazi's en leden van de Duitse Nationale Volkspartij (DNVP) in 1931 tijdens de nazi-DNVP-alliantie
• 
  Leden van het Kroatische Zwarte Legioen in Sarajevo in 1942
• 
  National Front-betoging in Yorkshire, Engeland in de jaren 1970
• 
  Andriy Biletsky spreekt tot het tweede congres van de Patriotten van Oekraïne, Charkiv, april 2008^[37][38]

Zie ook

• Alt-right
• Extreemlinks
• Hoefijzermodel

Literatuur

• Cas Mudde, The Ideology of the Extreme Right {pdf}, 2000, ISBN 0719057930
• Hilliard, Robert L. and Michael C. Keith, Waves of Rancor: Tuning in the Radical Right (Armonk, New York: M.E. Sharpe, Inc., 1999) p. 38.
• Peter Davies; Derek Lynch (2002), The Routledge Companion to Fascism and the Far Right. Psychology Press. ISBN 978-0-415-21494-0. Geraadpleegd op 19 augustus 2011 "In addition, conservative Christians often endorsed far-right regimes as the lesser of two evils, especially when confronted with militant atheism in the USSR."

Externe links

• Joop van Holstein en Cas Mudde, Recensie in Ons Erfdeel "Extreem-rechts in Nederland"- bundel jaargang 41. Sdu, Den Haag (jaargang 41, 1998). Geraadpleegd op 20 juli 2010.
• A.P.M. Lucardie, "Rechts-extremisme, populisme of democratisch patriotisme?" jaarboek 2007 (pdf). RUG, DNPP (2007). Geraadpleegd op 20 juli 2010.
• Afkalvend front blijvend beladen extreem-rechts via archive.org bezocht 17 december 2014
• Organisaties Archieven. Kafka.nl. Antifascistische onderzoeksgroep Kafka. Gearchiveerd op 29 mei 2023.
• Lijst van extreem rechtse organisaties in Nederland. Landelijk bureau ter Bestrijding van Rassendiscriminatie. Gearchiveerd op 14 november 2005.

Zie de categorie Far-right politics van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.