Hadž-Alikoli

class=notpageimage|

Lokacija Hadž-Alikolija na karti Irana

Hadž-Alikoli (perz. حاج علی‌قلی) je privremeno slano jezero odnosno slanište u Semnanskoj pokrajini na sjeveru Irana. Smješteno je oko 25 km jugoistočno od Damgana, 40 km jugozapadno od Šahruda, te 100 km istočno od Semnana. Jezero ima površinu od 813 km², dubinu do 1,0 m i volumen od 0,27 km³, no navedene vrijednosti mogu bitno oscilirati ovisno o godišnjem dobu ili sušama zbog kojih ponekad potpuno ishlapi. Vodom se napaja prvenstveno pomoću rijeka koje pritječu s Alborza i drugih okolnih planina. Prosječna nadmorska visina površine jezera je 1027 m. U širem smislu Hadž-Alikoli podrazumijeva i depresiju odnosno jedan od podslivova Dašt-e Kavira.

Hadž-Alikoli ili Hadž-Aligoli poznat je još kao Kavir-e Damgan (perz. کویر دامغان, dosl. Damgansko slanište; također i pustinja, ravan ili bazen), te kao Čah-e Džam (perz. چاهِ جام, dosl. Džamšidov zdenac). Određene publikacije rade distinkciju između Hadž-Alikolija kao slaništa i Kavir-e Damgana kao polupustinjskog područja prema sjeveru.

Glavni članak: Geografija Irana

Hadž-Alikoli se nalazi na rubnom sjeveru Iranske visoravni i predstavlja najnižu zonu pripadajuće geološke depresije, uklještene između Alborza (sjeverno) i Torudsko-čahširinskog masiva (južno), koji ga zajedno s nizom manjih horstova odvaja od pustinje Dašt-e Kavir. Oblik jezera je izdužen i proteže se paralelno s okolnim masivima u smjeru istok-zapad duljinom od 50 km, a širina mu oscilira od 10 km na zapadnom do 20 km na istočnom dijelu. Litoralni pojas na svim stranama je aluvijalnog karaktera i izrazito je blagog nagiba, osim kratkog jugozapadnog pojasa uz planinu Pandž-Kuh (1414 m) koja zajedno s Sijah-Tulom (1726 m) predstavlja jedine planine u krugu od 20 – 30 km oko obala. Površina vodenog dijela Hadž-Alikolija iznosi do 813 km², dok s pripadajućom rubnom pustinjskom zonom (oko 75 x 35 km) obuhvaća ukupno 2466 km². Nadmorska visina jezera je do 1027 m, nadvisujući najniže točke Dašt-e Kavira za približno 380 m.

Geološke analize pokazuju da je hadžalikolijska depresija (zajedno sa sedimentima) tokom kvartara potonula 106 m u odnosu na Alborz, dok je u istom periodu sjevernim pritocima nasuto najmanje 70 m aluvijskih naslaga. Ukupna debljina svih sedimenata iznosi i preko 150 m (na sjeveru kod Damgana), a njihove petrografske komponente razlikuju se ovisno o taloženju sjevernim, zapadnim i istočnim pritocima s Alborza ili južnih s Torudsko-čahširinskog masiva. Sjeverni sedimenti tako uključuju infrakambrijske pješčenjake i dolomitske vapnence kao najstarije slojeve, zatim bazalt, sedru, kvarcit, crveni pješčenjak, crni dolomit, vapnenački i gipsani lapor kao novije (miocensko-pliocenske) slojeve, te tercijarne konglomerate i travertin u kojima prevladavaju jurski bazalti i vapnenci. S druge strane, južni sedimenti sastoje se od tercijarnih vulkansko-intruzivnih stijena, srednjih i gornjih eocenskih andezita i oligocenskih diorita, te osobito izloženih riolita i granitnih granodiorita. Radiokarbonskim datiranjem utvrđeno je da su obale oko 18 000. pne. bile mnogo šire, te da je erozijom Damgan-Ruda do 4500. pne. naneseno 16 m naslaga, odnosno do 1970-ih još dva metra.

Obale odnosno granična područja Hadž-Alikolija nisu naseljene, a najbliža naselja koja mu gravitiraju su Hurzan, Fahrabad i Alijan, sela smještena desetak kilometara zapadno. Dva veća urbana žarišta u slivnom području su Damgan i Šahrud. Obilje vode, metala i minerala učinili su ovo područje privlačnim za naseljavanje još tokom prahistorije, o čemu svjedoči bogato arheološko nalazište Tape-Hesar (4590. – 1705. pne.), kao i niz ostataka iz partskog (3. v. pne. − 3. v.) i sasanidskog perioda (3. − 7. v.). U starom vijeku ova historijska regija bila je poznata kao Kumeš (grč. Kōmisēnḗ, lat. Comisene) i predstavlja jednu od rijetkih čija ekonomija nije bila primarno orijentirana na poljoprivredu već industriju, osobito rudarstvo i proizvodnju soli, ugljena, zlata, željezovog sulfata, bakra, tirkiza i lapis lazulija. S obzirom da je hadžalikolijska depresija smještena između Damganskog (sjeverno) i Torudskog rasjeda (južno), odnosno da se ispod samog jezera proteže Andžiluanski rasjed, ona spada seizmički izrazito aktivno područje. Razorni potresi zabilježeni su 856, 1852. i 1999. u sjevernoj, odnosno 1808, 1953. i 2010. godine u južnoj zoni.

Hadž-Alikoli se tradicionalno klasificira pod Kavirski sliv, jedan od osam unutrašnjih slivova Iranske visoravni, no jezero zapravo predstavlja odvojen sliv više nadmorske visine i ponešto drugačije klime. Srodni hidrogeološki fenomeni javljaju se lančano duž sjeverne rubne zone Kavirskog sliva – istočno od hadžalikolijskog nalazi se sabzevarski sliv, a zapadno semnanski, garmsarski i komski tj. namački sliv (koji se klasificira odvojeno od kavirskog). Prema sjeveru, razvodnice hadžalikolijskog sliva su određene antiklinalama i prijevojima masiva Alborz, odvajajući ga od kaspijskog sliva. Istočna granica sliva presjeca niz ravničarskih krajeva i proteže se od alborškog Kasem-hana ravnicama prema Zarin-Kamaru u smjeru juga, zatim prati antiklinale planina Sijah-Čakal odnosno Sijah-Kuh i 1330 m visoki ravničarski pojas između između brda Gačivana i Mursa, te nastavlja prema planinama Mirzahur, Tape-Sorh, Šušah, Naravan, Šekar-Čah, Armijan, Čandelak, Guharsavan, Sandžavan, Mare-Mastali, Do-Barar, Čahar-Par, Kaftare, Divan, Džamšid, Čah-Širin, Sijah Čagar-e Bala, Sijah Čagar-e Pajin i Šotor-Kuh. Južna granica proteže se nadalje planinama Kaftari, Sahal, Tut-Bone, Tape-Koloft, Čah-Hamed, te Torudsko-čahširinskim masivom. Prema zapadu, počevši od krajnjih rubova ovog masiva, razvodnica prati liniju planina Čah-Huseini, Andžilu, Kahdan, Mijan-Band, Nainag i Ahuanskog prijevoja, te se preko planina Rujan i Kumes nastavlja uspinjati prema Alborzu. Navedene istočne, južne i zapadne razvodnice odvajaju damganski sliv od kavirskog sliva u proširenom kontekstu, dok ga u užem zapadna odvaja od semnanskog sliva odnosno istočna od porječja rijeke Mure tj. sabzevarskog sliva. Ukupna površina hadžalikolijskog sliva iznosi 19.863 km². Iako je potvrđeno da su tokom gornjeg pleistocena granice jezera bile šire, odbačena je mogućnost da je bio vodeno povezan sa susjednim slivovima.

Glavni pritoci Hadž-Alikolija su sjeverni vodotoci Damgan-Rud, Mar-Češme, Nahr-e Šeš-Asijab, Kal-e Šur i Kal-e Sijah, južni Kor i Dam-Gov, te zapadni Safid-Rud i Dar-Hasan. Slabije vodonosni pritoci uključuju Do-Čahi, Kal-e Ivab i Kal-e Sajed-Baker koji pritječu s istoka i uglavnom ishlape u rano ljeto. Rijeke Damgan-Rud, Kal-e Šur, Rud-e Kor i Dam-Gov formiraju četiri prostrane aluvijalne lepeze, karakteristične za iransku geomorfologiju, preko kojih se prostiru plodne poljoprivredne površine. Kotlinom prevladava hladna pustinjska klima (BWk) sa suhim ljetima i hladnim zimama. Količina padalina iznosi 87 − 250 mm u nizinama odnosno 250 − 400 mm u višim planinskim predjelima. Prema podacima Iranskog meteorološkog zavoda (IRIMO), u užem području oko jezera godišnje padne 147,3 mm padalina. Tokom sedam sušnih mjeseci, od aprila do novembra, hlapljenje uvelike premašuje navedene vrijednosti. Srednja godišnja temperatura iznosi 15,9°C, s januarom kao najhladnijim (-5,8 °C) odnosno augustom kao najtoplijim mjesecom (34,4°C), iako ekstremi mogu sezati od minimalnih -17 °C do maksimalnih 41°C (prema damganskoj meteorološkoj postaji). Hadžalikolijska kotlina je historijski na glasu kao vjetrovito područje, s osam različitih vjetrova. Najdominantniji je onaj sjeverozapadni i puše tokom cijele godine s južnih padina Alborza, a najsnažniji je ljeti zbog lokalnog niskog tlaka. Međutim, ovi vjetrovi donose malu količinu kiše (uglavnom zimi i na proljeće) s obzirom da u planinskim predjelima godišnje padne samo 400 mm padalina i to primarno u obliku snijega. Jezero presušuje za vrijeme ljeta zbog visokog stupnja evaporacije i tokom kasne jeseni na površini se kristaliziraju poligoni soli, iako prilikom godina s visokom količinom padalina može zadržati vodu i tokom cijele sezone. Naslage soli su recentnog porijekla i sadrže malo ili ništa tercijarnih evaporita. U okolici jezera tlo se sastoji uglavnom od gline, mulja i finog pijeska koje zbog visoke koncentracije soli nije pogodno za ratarstvo.

Površinski vodotoci snabdijevaju jezero s oko 6,000.000 m³ vode godišnje, od čega se 3,500.000 m³ odvodi uz 190 kanata za navodnjavanje površina oko 80 naselja. Kasnih 1960-ih potražnja za vodom skočila je na 4,500.000 m³ zbog čega su brojni plitki kanati postali neupotrebljivima, te se pojavila potreba za korištenjem dubokih arteških bunara. Prema 15-mjesečnom hidrološkom istraživanju podzemnih voda u 20 bunara provedenom 2010. i 2011. godine, najviši vodostaj izmjeren je krajem maja i početkom juna, odnosno najniži krajem decembra i početkom januara. Koncentracija soli kreće se od bočatih 18,9‰ do hiperslanih 274‰, a izmjerena pH vrijednost je između 6,7 i 8,4. Hidrološke karakteristike sliva bitno su izmijenjene početkom 21. vijeka zbog izgradnje brana na njegovim pritocima, osobito Damganske brane (2001) na Damgan-Rudu, pritoku koji je snabdijevao Hadž-Alikoli s najviše vode (oko 36%). Usprkos prednostima vodoopskrbe i kontrole poplava, hidrolozi ističu da je izgradnja brane dvosjekli mač jer manji dotok vode jezeru implicira manju razinu površinskih i podzemnih voda, zbog čega okolici prijeti opasnost od vjetrom raznošene soli odnosno dezertifikacije.

Glavni članci: Flora i fauna Irana

U jezeru zbog visokog saliniteta i redovitog isušivanja nema ribljih vrsta, no u njegovoj slivnoj zoni javljaju se Schizothorax pelzami iranicus iz porodice šarana (Cyprinidae) i Aphanius kavirensis iz porodice Cyprinodontidae. Obje su endemske vrste i obitavaju u jezerskim pritocima i izvorima poput Češme-Alija, a proširenju njihovog staništa doprinijela je i izgradnja kanata. Prema umjetničkim prikazima pronađenim na grnčariji u Tape-Hesaru, evidentno je da su okolicu jezera nastanjivali perzijski lavovi, kaspijski tigrovi, mrki medvjedi, veprovi, sivi vukovi, divlja goveda, koze, ovce i patke.

Oko jezera prevladava stepski tip vegetacije s rodovima trske (Phragmites), rogoza (Typha), tamarisa (Tamarix), Zygophyllum i Artemisia (A. sieberi) odnosno vrstama Halocnemum strobilaceum i Seidlitzia rosmarinus, a široko su rasprostranjena i stabla badema i pistacije. Okolica Damgana od kadžarskog perioda do 1950-ih bila je poznata po proizvodnji dviju potonjih kultura i godišnje je davala oko 2000 tona pistacije, dok danas prevladava uzgoj pšenice i pamuka, prijeko potrebnog za lokalnu tekstilnu industriju. Hidrogeološke analize ukazuju da je jezero prije 20.000 godina bilo većeg opsega i da je snabdijevalo slatkom vodom razne oligohalinske biljke.

• Geografija Irana
• Popis iranskih jezera

• (fa) ISNA (31. 12. 2014): ‌کویر "حاج علیقلی" و زیبایی‌های پنهان آن‌ (opis i galerija fotografija)

Ostali projekti

U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Hadž-Alikoli