Stećak
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |||
Państwo | Bośnia i Hercegowina | ||
---|---|---|---|
Typ | kulturowy | ||
Spełniane kryterium | III, VI | ||
Numer ref. | 1504 | ||
Region[b] | Europa i Ameryka Północna | ||
Historia wpisania na listę | |||
Wpisanie na listę | 2016 | ||
| |||
Stećak (l. mn. stećci) – późnośredniowieczny rzeźbiony nagrobek kamienny z terenu Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii, północnej Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji.
W 2016 roku stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Nazwa
Różne nazwy nagrobków funkcjonowały równocześnie: bilig (oznaczenie), kâm (kamień), zlamen (znak), kuća (dom) i vječni dom (wieczna siedziba) a także mramorje, mramori (bloki marmurowe), kaursko groblje (cmentarz giaurów), divsko groblje (cmentarz olbrzymów) oraz mašet czy mašete (wielkie kamienie)[1]. Współczesna nazwa stećci pojawiła się w połowie XIX wieku i wywodzi się od czasownika „stać”[1], oznacza „wysoki stojący kamień”[2]. W literaturze przedmiotu stosowana jest również nazwa kamik[1].
Położenie
Stećci znajdowane są na obszarze Bośni i Hercegowiny, zachodniej Serbii, północnej Czarnogóry oraz środkowej i południowej części Chorwacji, pomiędzy rzeką Sawą na północy, wybrzeżem Adriatyku na południu, regionem Lika na zachodzie i terenem zachodniej Serbii na wschodzie[1]. Spisano ok. 70 tys. stećci w ponad 3 tys. lokalizacji: ok. 2700 znajduje się na terytorium Bośni i Hercegowiny, ok. 400 w Chorwacji, ok. 107 w Czarnogórze i ok. 200 w Serbii[1].
Opis
Najprawdopodobniej stećci pojawiły się w drugiej połowie XII w., rozprzestrzeniły się w XIV–XV w.[1] Były wznoszone głównie z wapienia – powszechnie występującego a w regionie, a także z serpentynów, łupków, zlepieńców, tufu i innych kamieni[1]. Kamieniołomy znajdowały się w pobliżu cmentarzy, by ułatwić transport wielotonowych nagrobków, wykuwanych i często ozdabianych reliefami w kamieniołomie[1]. Stosowano następujące motywy[1]:
- symbole społeczne i religijne: krzyże, narzędzia, broń, półksiężyc i gwiazdy, antropomorficzne lilie, motywy solarne;
- kompozycje figuralne: przedstawienia mężczyzn i kobiet, sceny potyczek, turniejów, polowań, procesji, tańca kolo, przedstawienia zwierząt;
- motywy geometryczno-roślinne.
Najczęściej stosowanymi motywami świeckimi są herby oraz przestawienia różnych rodzajów broni: mieczy, noży, kopii, łuków i strzał[1]. Najbardziej rozpowszechnione motywy religijne to różne formy krzyża, m.in. krzyże greckie, krzyże łacińskie, krzyże świętego Andrzeja, krzyże św. Piotra, krzyże maltańskie, krzyże lotaryńskie, swastyki[1]. Na wielu nagrobkach znajdują się epitafia[1].
Stećci stawiono pionowo na grobach i orientowano z reguły na linii wschód-zachód[1]. Jeden stećak mógł oznaczać jeden lub więcej grobów[1]. Wyróżnia się pięć podstawowych typów stećci: płyty, skrzynie, nagrobki nakryte dachem dwuspadowym (sljemenaci) – rozpowszechnione w XV w., monumentalne krzyże i kolumny stawiane najczęściej na przełomie XV–XVI w.[1]. Najwięcej zachowanych stećci ma formę skrzyni lub płyty[1]. Średnia waga nagrobków to 3 tony, a największe stećci ważyły nawet 29 ton[1].
Lista światowego dziedzictwa UNESCO
W lipcu 2016 stećci zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[3]. Z 28 cmentarzy, które znalazły się na liście[4], 20 znajduje się w Bośni i Hercegowinie, po 3 w Serbii i Czarnogórze oraz 2 w Chorwacji[5].
Numer | Zdjęcie | Nazwa | Państwo | Współrzędne geograficzne[6] | |
---|---|---|---|---|---|
1 | Radimlja, Stolac | Bośnia i Hercegowina | 43°05′32″N 17°55′27″E/43,092222 17,924167 | ||
2 | Grčka glavica, Konjic | Bośnia i Hercegowina | 43°29′48″N 18°17′18″E/43,496667 18,288333 | ||
3 | Kalufi, Krekovi | Bośnia i Hercegowina | 43°18′47,5″N 18°11′47,3″E/43,313194 18,196472 | ||
4 | Borak, Burati Rogatica | Bośnia i Hercegowina | 43°50′13,00″N 18°53′04,05″E/43,836944 18,884458 | ||
5 | Maculje, Novi Travnik | Bośnia i Hercegowina | 44°03′02″N 17°40′30″E/44,050556 17,675000 | ||
6 | Dugo polje, Blidinje | Bośnia i Hercegowina | 43°39′47,6″N 17°32′35,0″E/43,663222 17,543056 | ||
7 | Gvozno, Kalinovik | Bośnia i Hercegowina | 43°33′27,6″N 18°26′18,0″E/43,557667 18,438333 | ||
8 | Grebnice, Baljci | Bośnia i Hercegowina | 42°54′16,5″N 18°27′52,0″E/42,904583 18,464444 | ||
9 | Bijača, Ljubuški | Bośnia i Hercegowina | 43°07′44,9″N 17°35′37,0″E/43,129139 17,593611 | ||
10 | Olovci, Kladanj | Bośnia i Hercegowina | 44°17′16″N 18°38′52″E/44,287778 18,647778 | ||
11 | Mramor, Olovo | Bośnia i Hercegowina | 44°06′26″N 18°31′15″E/44,107222 18,520833 | ||
12 | Kučarin, Žilići Goražde | Bośnia i Hercegowina | 43°40′57,3″N 18°45′34,0″E/43,682583 18,759444 | ||
13 | Boljuni, Stolac | Bośnia i Hercegowina | 43°01′40,38″N 17°52′29,36″E/43,027883 17,874822 | ||
14 | Dolovi, Umoljani | Bośnia i Hercegowina | 43°39′18,50″N 18°14′13,24″E/43,655139 18,237011 | ||
15 | Luburića polje, Sokolac | Bośnia i Hercegowina | 43°57′28,34″N 18°50′34,45″E/43,957872 18,842903 | ||
16 | Potkuk, Berkovići | Bośnia i Hercegowina | 43°06′35,86″N 18°07′44,24″E/43,109961 18,128956 | ||
17 | Bečani, Šekovići | Bośnia i Hercegowina | 44°19′40,09″N 18°50′41,78″E/44,327803 18,844939 | ||
18 | Mramor w Vrbicy, Foča | Bośnia i Hercegowina | 43°23′24,99″N 18°56′34,99″E/43,390275 18,943053 | ||
19 | Čengića Bara, Kalinovik | Bośnia i Hercegowina | 43°25′14,83″N 18°24′07,24″E/43,420786 18,402011 | ||
20 | Ravanjska vrata, Kupres | Bośnia i Hercegowina | 43°51′47,91″N 17°18′45,57″E/43,863308 17,312658 | ||
21 | Velika i Mala Crljivica, Cista Velika | Chorwacja | 43°30′55,28″N 16°55′37,90″E/43,515356 16,927194 | ||
22 | Dubravka-Sveta Barbara, Konavle | Chorwacja | 42°32′30,42″N 18°25′20,57″E/42,541783 18,422381 | ||
23 | Grčko groblje, Žabljak | Czarnogóra | 43°05′41,34″N 19°08′57,06″E/43,094817 19,149183 | ||
24 | Bare Žugića, Žabljak | Czarnogóra | 43°06′N 19°10′E/43,100000 19,166667 | ||
25 | Grčko groblje, Plužine | Czarnogóra | 43°20′30,18″N 18°51′00,00″E/43,341717 18,850000 | ||
26 | Mramorje, Perućac Bajina Bašta | Serbia | 43°57′28″N 19°25′49″E/43,957778 19,430278 | ||
27 | Mramorje, Rastište Bajina Bašta | Serbia | 43°56′45″N 19°21′13″E/43,945833 19,353611 | ||
28 | Grčko groblje, Hrta Prijepolje | Serbia | 43°17′56″N 19°37′28″E/43,298889 19,624444 |
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Stećci Medieval Tombstones Graveyards – Nomination File. whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
- ↑ Amila Buturovic: Carved in Stone, Etched in Memory: Death, Tombstones and Commemoration in Bosnian Islam Since C.1500. Routledge, 2016, s. 114. ISBN 978-1-317-16957-4. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
- ↑ Five sites inscribed on World Heritage List. whc.unesco.org, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31]. (ang.).
- ↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards. whc.unesco.org. [dostęp 2016-07-31]. (ang.).
- ↑ Stećci upisani na Popis svjetske baštine UNESCO-a. min-kulture.hr, 2016-07-15. [dostęp 2016-07-31]. (chorw.).
- ↑ Stećci Medieval Tombstones Graveyards – maps. whc.unesco.org. [dostęp 2017-01-07]. (ang.).
Bibliografia
- Stećci. W: red. Władysław Kowalenko, Gerard Labuda, Tadeusz Lehr-Spławiński: Słownik Starożytności Słowiańskich, tom 5. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973, s. 138.
- John Van Antwerp Fine: The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1987, s. 626.
- Octavian Ciobanu: The emergence of Vlach necropolises with petroglyphs in Western Balkans. Journal of Ethnology and Culturology /Revista de Etnologie şi Culturologie, tom XXIV, 2018.