Pszenica orkisz

Triticum spelta L. C-odm. bezostkowa
D-odm. ostkowa

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Gatunek

pszenica zwyczajna

Podgatunek

pszenica orkisz

Nazwa systematyczna

Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell.
Naturwiss. Wochenschr., n.f., 17: 471 (1918)^[3]

Multimedia w Wikimedia Commons

Pszenica orkisz, orkisz, szpelc (Triticum aestivum subsp. spelta) – gatunek zboża z rodziny wiechlinowatych). Roślina popularna w średniowieczu, współcześnie rzadko uprawiana.

Morfologia

Pokrój: Osiąga od 50 do 150 cm wysokości.
Kwiaty: Zebrane w luźny kłos o łamliwej osadce.

Kwiatostan
Dojrzałe kłosy
Nasiona

Biologia

Orkisz jest heksaploidem (6n=42).

Pszenica orkisz ma niskie wymagania w stosunku do warunków, w których rozwija się i rośnie. Wykazuje się wysoką zdolnością adaptacyjną^[4].

Znaczenie użytkowe

Roślina jadalna

Jedno ze zbóż, z którego nasion wytwarza się mąkę – mąkę orkiszową. Jako produkt tradycyjny „Czerkieska mąka orkiszowa” z województwa świętokrzyskiego od 25 marca 2008 widnieje na Liście Produktów Tradycyjnych w kategorii „Warzywa i owoce”^[5].

Chleb produkowany z dodatkiem pszenicy orkisz wykazuje się charakterystycznym „chlebowym” zapachem, dużą objętością oraz pozostaje świeży i miękki przez dłuższy czas. Natomiast chleb wypiekany jedynie z orkiszu ma mniejszą objętość i gorszą strukturę.

Wartość odżywcza

Wartość odżywcza orkiszu jest bardzo wysoka. Zawiera on wszystkie podstawowe składniki odżywcze potrzebne człowiekowi, takie jak sacharydy, białka, tłuszcze, witaminy oraz substancje mineralne. Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17%) niż ziarno pszenicy zwyczajnej. Jest także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten^[4]. Zawiera małą ilość niektórych aminokwasów, uważanych za niezbędne w diecie człowieka. Szczególnie mało zawiera lizyny i treoniny, ale bogata jest w glutaminę i prolinę^[6].

Wartość odżywcza

Pszenica orkisz, surowa

(w 100 g produktu)

Wartość energetyczna

1414 kJ (338 kcal)

Białka

14,57 g

szczegółowe informacje

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	32%	32%	32%	32%
M	26%	26%	26%	26%

Węglowodany

70,19 g

szczegółowe informacje

Cukry (jedno- i dwucukry)

6,82 g

0,84 g

0,24 g

0,00 g

0,59 g

5,15 g

0,00 g

53,92 g

10,7 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	43%	43%	51%	51%
M	28%	28%	36%	36%

Tłuszcze

2,43 g

szczegółowe informacje

Kwasy tł. nasycone

0,406 g

Kwasy tł. nienasycone

Jednonienasycone

0,445 g

Wielonienasycone

1,258 g

omega-3

0,0650 g^[8]

α-Linolenowy (ALA)

0,065 g

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	5,9%	5,9%	5,9%	5,9%
M	4,1%	4,1%	4,1%	4,1%

omega-6

1,193 g^[8]

Woda

11,02 g

szczegółowe informacje

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,4%	0,4%	0,4%	0,4%
M	0,3%	0,3%	0,3%	0,3%

Witaminy

Witamina C

0,0 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Tiamina (B1)

0,364 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	33%	33%	33%	33%
M	30%	30%	30%	30%

Ryboflawina (B2)

0,113 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	10%	10%	10%	10%
M	8,7%	8,7%	8,7%	8,7%

Niacyna (B3)

6,843 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	49%	49%	49%	49%
M	43%	43%	43%	43%

Kwas pantotenowy

1,068 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	21%	21%	21%	21%
M	21%	21%	21%	21%

Witamina B6

0,230 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	18%	18%	15%	15%
M	18%	18%	14%	14%

Foliany

0,045 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	11%	11%	11%	11%
M	11%	11%	11%	11%

Kwas foliowy

0,000 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Kobalamina (B12)

0,00000 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina A

0,000 mg RAE

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%
M	0,0%	0,0%	0,0%	0,0%

Witamina E

0,79 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	5,3%	5,3%	5,3%	5,3%
M	5,3%	5,3%	5,3%	5,3%

Witamina K

0,0036 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	4,0%	4,0%	4,0%	4,0%
M	3,0%	3,0%	3,0%	3,0%

Makroelementy

Fosfor

401 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	57%	57%	57%	57%
M	57%	57%	57%	57%

Wapń

27 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	2,7%	2,7%	2,3%	2,3%
M	2,7%	2,7%	2,7%	2,3%

Magnez

136 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	44%	43%	43%	43%
M	34%	32%	32%	32%

Potas

388 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	8,3%	8,3%	8,3%	8,3%
M	8,3%	8,3%	8,3%	8,3%

Sód

8 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	0,5%	0,5%	0,6%	0,7%
M	0,5%	0,5%	0,6%	0,7%

Mikroelementy

Żelazo

4,44 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	25%	25%	56%	56%
M	56%	56%	56%	56%

Miedź

0,511 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	57%	57%	57%	57%
M	57%	57%	57%	57%

Cynk

3,28 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	41%	41%	41%	41%
M	30%	30%	30%	30%

Mangan

2,983 mg

AI	19–30	31–50	51–70	70+
K	166%	166%	166%	166%
M	130%	130%	130%	130%

Selen

0,0117 mg

RDA	19–30	31–50	51–70	70+
K	21%	21%	21%	21%
M	21%	21%	21%	21%

Dane liczbowe na podstawie: USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28^[7]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health^[9]

Uprawa

W czasach prehistorycznych była uprawiana głównie na Bliskim Wschodzie, a obecnie przede wszystkim w krajach europejskich. Szczególnie rozpowszechniona w południowo-zachodnich Niemczech oraz w Szwajcarii^[4]. Jej uprawy znajdują się także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie^[6].

W roku 2012 wpisano do krajowego rejestru pierwszą polską odmianę pszenicy orkisz ozimej o nazwie Rokosz^[10], zaś w 2015 odmianę jarą o nazwie Wirtas^[11].

Plenność pszenicy orkisz jest ściśle związana z klasą gleby, na jakiej jest uprawiana, zastosowanym nawożeniem i płodozmianem. Zwykle daje niższe plony w porównaniu do pszenicy zwyczajnej, a zawyżanie jej plenności może niekiedy wynikać z faktu, że wydajność plonowania orkiszu jest podawana dla ziarna nieodplewionego^[12].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-08-23] (ang.).
↑ Triticum aestivum subsp. spelta (L.) Thell., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-05-04] .
↑ ^a ^b ^c T.T. Bojnanska T.T., H.H. Francakova H.H., The use of spealt wheat (Triticum spelta L.) for baking applications .
↑ Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi: Czerkieska mąka orkiszowa. 2008-03-25. [dostęp 2022-02-12].
↑ ^a ^b Z.Z. Kohajdova Z.Z., J.J. Karovicova J.J., Nutritional value and bakin applications of spealt wheat, 21 sierpnia 2008 .
↑ 20140, Spelt, uncooked [Scientific Name: Triticum aestivum L. subsp. spelta]. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28, full version”, wrzesień 2015, wersja poprawiona maj 2016. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.). (zob. zarchiwizowany wyciąg HTML).
↑ ^a ^b (na podstawie USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 21), Spelt, uncooked Nutrition Facts & Calories, [w:] Self Nutrition Data [online], Condé Nast. [dostęp 2016-08-16] .
↑ Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
↑ Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz ozima. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
↑ Odmiany wpisane do Krajowego Rejestru (KR): Pszenica orkisz jara. Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. [dostęp 2022-02-12].
↑ M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska. Plonowanie i zdrowotność odmian i populacji czterech gatunków pszenicy ozimej w warunkach gospodarstw ekologicznych. „Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering”. 51(2), s. 17-21, 2006. [zarchiwizowane z adresu].