Pałac w Tworkowie
nr rej. : - A/1411/24 z 29 maja 2024 (woj. śląskie)[1] - A/1736/98 z 31 grudnia 1998 (woj. katowickie) - A747/64 z 24 marca 1964 (woj. opolskie) | |||
Ruiny pałacu | |||
Państwo | Polska | ||
---|---|---|---|
Miejscowość | Tworków | ||
Adres | ul. Parkowa | ||
Typ budynku | ruiny pałacu | ||
Styl architektoniczny | neorenesansowy | ||
Rozpoczęcie budowy | XVI wiek | ||
Ważniejsze przebudowy | 1870-1872 | ||
Zniszczono | 1931, 1945 | ||
Właściciel | gmina Krzyżanowice | ||
Położenie na mapie gminy Krzyżanowice | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa śląskiego | |||
Położenie na mapie powiatu raciborskiego | |||
50°00′42,2″N 18°14′12,4″E/50,011722 18,236778 | |||
|
Pałac w Tworkowie (niem. Schloss Tworkau) – zabytkowe[2] ruiny pałacu w miejscowości Tworków, w powiecie raciborskim w województwie śląskim.
Historia pałacu
W miejscu dzisiejszego pałacu miała znajdować się średniowieczna warownia wzniesiona w stylu gotyckim. W 1557 dobra tworkowskie nabył sędzia ziemski Kasper Wiskota von Wodnik. W 1567 rozpoczął (lub zakończył - taka data widnieje na detalu wieży[3]) budowę pałacu, jako swojej rodowej siedziby. Możliwe też, że była to tylko przebudowa starszego obiektu, świadczyć może o tym obecność ciosanego kamienia oraz gotycki układ cegieł w jednej z partii murów piwnicy. Powstało wówczas skrzydło zachodnie z wieżą, następne dwa powstały w późniejszym czasie - w 1600 lub najpóźniej przed 1666 rokiem. Część środkowa pałacu (północna) posiadała wybrzuszenie w kierunku południowym z dwoma skrzydłami po bokach, które otaczały dziedziniec.
Po kilku latach Kasper von Wodnik zmarł, a dobra i pałac przejął Johann von Bess von Cöln und Katowitz, sędzia ziemski księstwa opolsko-raciborskiego. Jego brat, Adam, sprzedał dobra rodzinie von Charwat, która była już w posiadaniu kilku dóbr w okolicach Raciborza. Kolejnym właścicielem została rodzina Lassota, a następnie Lichnowski, którzy w latach 1621-1637 rozbudowali pałac i zmodernizowali wnętrza.
W 1637 Tworków kupił Wilhelm Boreck, radca cesarza Ferdynanda II, starostwa księstwa wrocławskiego. Jego syn i kuzyn sprzedali majątek wdowie po zmarłym Wilhelmie (nie miała praw dziedziczenia) za 23 tys. talarów; nowa pani tworkowska wyszła za mąż za Wacława von Reiswitz, którego potomkowie byli właścicielami przez kolejne kilkadziesiąt lat. W czasie wojny trzydziestoletniej w pałacu mieściła się kwatera wojskowa.
W 1714 Tworków kupił baron von Trach, jego siostra sprzedała go w 1772 rodzinie Eichendorff za 130 tys. guldenów, która założyła tutaj park w stylu angielskim oraz powiększyła położone w pobliżu stawy.
W 1841 do Tworkowa wprowadzili się ostatni, jak się miało okazać, mieszkańcy pałacu – rodzina von Saurma-Jeltsch. W latach 1872–1874 przeprowadzili gruntowną przebudowę kompleksu w stylu neorenesansowym; pracami kierował Carl Heydenreich (współpracował m.in. przy przebudowie pałacu w Kopicach). Najbardziej widocznym nowym elementem była czworoboczna wieża, dobudowana do skrzydła wschodniego, a wieża w części zachodniej otrzymała wystrój neogotycki. Zachowano układ wnętrz i jedynie w pawilonie północno-zachodniego narożnika powstał gabinet oraz pokój bilardowy. Dziedziniec otoczono arkadami.
W styczniu 1931 w pałacu wybuchł pożar, obejmując niemal cały obiekt wraz z wieżą – łunę było widać w promieniu 60 kilometrów. Od samego początku podejrzewano podpalenie w celu wyłudzenia odszkodowania[4]). Dach miał zostać zaimpregnowany łatwo palnym środkiem, a świadkowie tego wydarzenia mieli zginąć w niewyjaśnionych okolicznościach[3]. Towarzystwo ubezpieczeniowe odmówiło wypłaty odszkodowania, twierdząc, że celowo zniszczono też partie ocalałe od ognia. Dyrektor dóbr tworkowskich pozwał ubezpieczyciela przed sąd w Raciborzu, żądając pół miliona marek - ostatecznie w wyniku wyroku przyznano 100 tys. marek; sędzia argumentował, że część zamku nie została zniszczona przez żywioł.
Pałacu już nigdy nie odbudowano, jedynie prowizorycznie nakryto dachem. W 1945 podczas działań wojennych pałac spłonął po raz drugi. Starostwo Powiatowe w Raciborzu szacowało zniszczenia na 90%. W 1957 zgodzono się na rozbiórkę obiektu (w uzasadnieniu stwierdzono, że jest to mienie poniemieckie, niestanowiące zabytku, zniszczone w czasie działań wojennych, nie nadające się do odbudowy[3]). Do rozbiórki na szczęście nie doszło, ale ruiny niszczały coraz bardziej. W 1963 sporządzono jedyne do tej pory studium historyczno-architektoniczne pałacu.
Obecnie w najlepszym stanie zachowała się wieża (na jej ścianie widać datę 1872 z informacją o budowie oraz herb rodziny von Saurma-Jeltsch) oraz korpusy skrzydeł. Ruiny od 2004 są własnością gminy Krzyżanowice; ogrodzono je i prowadzone są w nich prace zabezpieczające.
W 2016 r. gmina otrzymała 715 tys. euro w ramach transgranicznego projektu z gminą Szylerzowice na rewitalizację wieży i ruin. Dzięki środkom udało się je zabezpieczyć, udostępnić dawną wozownię i wieżę zamkową pełniącą obecnie funkcję widokowej. Obiekt jest udostępniony dla zwiedzających od połowy 2020 r. codziennie w godzinach od 10:00 do 19:00. Wstęp jest darmowy. Wieczorami można podziwiać iluminację świetlną.[5]
Architektura
Pałac jest trójskrzydłowy, podpiwniczony, postawiony na rzucie podkowy. Główne skrzydło, północne, ma trzy kondygnacje, pozostałe są dwukondygnacyjne. Do skrzydła zachodniego dostawiono trzypiętrową wieżę. Między tym skrzydłem a północnym widać resztki wieżyczki, niegdyś będącej klatką schodową. W południowo-zachodnim narożniku skrzydła wschodniego zachowała się druga wieża, okrągła i trzykondygnacyjna. Źródło z 1666 roku wspomina, że od strony południowo-zachodniej dobudowano murowaną dobudówkę, rozebraną następnie w 1871[3]. Portal wejściowy z dwoma pilastrami po bokach zwieńczony frontonem typu circulaire z herbem rodziny von Saurma-Jeltsch[6].
W przeszłości przed dawnym zamkiem znajdowała się fosa, zniwelowana w większości podczas budowy renesansowej rezydencji.
Browar dworski
W 1839 przy pałacu uruchomiono browar, w którym produkowanego piwo na sposób bawarski, pierwsze tego typu na Górnym Śląsku. Zakład zaczął prosperować jeszcze lepiej pod rządami rodziny Saurma-Jeltsch; w 1852 gruntownie go zmodernizowano, a w 1874 zaczęto produkcję piwa typu pilzneńskiego.
W okresie od wiosny do jesieni w weekendy kursowały do Tworkowa specjalne pociągi z Raciborza, dowożące gości do ogródka piwnego i piwiarni, w dni robocze do składów towarowych dostawiano wagony osobowe. Był to ewenement w skali Śląska.
Mały zakład, wykorzystujący wszelkie ówczesnego nowinki techniczne, został jednak zamknięty pod koniec XIX wieku, nie wytrzymując konkurencji z większymi browarami[3].
- Portal z herbem
- Herb Saurma-Jeltsch
- Wschodnie skrzydło
- Widok od strony zachodniej
- Balkon
- Piwnice
- Zabezpieczony korytarz
- Zabezpieczone mury
- Okno
- Wieża zamkowa - widokowa
Przypisy
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 4 czerwca 2024 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2024-06-08]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 marca 2024 .
- ↑ a b c d e Newerla Paweł, Wawoczny Grzegorz: Zamki i pałace dorzecza górnej Odry. Racibórz: 2007, s. 85-90. ISBN 978-83-89802-24-8.
- ↑ Ruiny pałacu w Tworkowie
- ↑ Instytut GośćI.G. Media Instytut GośćI.G., Wieża widokowa na zamku w Tworkowie otwarta [online], opole.gosc.pl, 11 lipca 2020 [dostęp 2021-01-31] .
- ↑ Ruina zamku Tworków. [dostęp 2024-02-09].
Linki zewnętrzne
- Krótka historia i galeria zdjęć
Bibliografia
- Newerla Paweł, Wawoczny Grzegorz: Zamki i pałace dorzecza górnej Odry. Racibórz: 2007. ISBN 978-83-89802-24-8.
- p
- d
- e
Istniejące dwory | |
---|---|
Istniejące pałace |
|
Istniejące zamki | |
Nieistniejące dwory |
|
Nieistniejące pałace | |
Nieistniejące zamki |
- p
- d
- e
powiat będziński |
| ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
powiat bielski, Bielsko-Biała |
| ||||||||
Bytom, Dąbrowa Górnicza |
| ||||||||
powiat cieszyński |
| ||||||||
powiat częstochowski, Częstochowa |
| ||||||||
powiat gliwicki, Gliwice |
| ||||||||
Jastrzębie-Zdrój |
| ||||||||
Katowice |
| ||||||||
powiat kłobucki |
| ||||||||
powiat lubliniecki |
| ||||||||
powiat mikołowski |
| ||||||||
powiat myszkowski |
| ||||||||
powiat pszczyński |
| ||||||||
powiat raciborski |
| ||||||||
powiat rybnicki, Rybnik |
| ||||||||
Ruda Śl., Siemianowice Śl., Świętochłowice |
| ||||||||
Sosnowiec |
| ||||||||
powiat tarnogórski |
| ||||||||
Tychy, Zabrze, Żory |
| ||||||||
powiat wodzisławski |
| ||||||||
powiat zawierciański |
| ||||||||
powiat żywiecki |
|