Directe democratie

Directe democratie of rechtstreekse democratie is een bestuursvorm waarbij burgers zelf direct invloed uitoefenen op het wetgevingsproces. Het is de tegenhanger van de representatieve democratie, waarbij de wetgevende macht door burgers wordt overgedragen aan een volksvertegenwoordiging (een parlement). Zuivere vormen van directe democratie zonder vertegenwoordigend stelsel zijn zeldzaam maar bestaan in Zwitserland als volksvergadering. Vaker komt directe democratie voor in samenhang met een stelsel van vertegenwoordigende democratie. Een veel gebruikte vorm is de volksraadpleging of referendum.

Vormen en instrumenten

Er bestaan verschillende vormen van directe democratie. Het gaat om de volgende instrumenten:

Referenda

  • Volksinitiatief: een referendum waarbij een groep burgers zelf een wetsvoorstel schrijven en dat in een referendum aan de bevolking voorleggen.[1] Hiervoor dient eerst een bij wet bepaald aantal handtekeningen te worden verzameld. De uitslag is doorgaans bindend.
  • Raadgevend referendum: een correctief referendum dat burgers mits voldoende verzamelde handtekeningen afdwingen over een door het parlement goedgekeurde wet.[2] De aanvragers willen doorgaans de invoering van een wet tegenhouden. In sommige landen is een correctief referendum mogelijk over bestaande wetten. In veel gevallen is de uitslag bindend.
  • Verplicht referendum - In een aantal landen schrijft de (grond)wet voor dat in specifieke gevallen een referendum moet worden gehouden, zodat kan worden vastgesteld dat er voor het voorstel voldoende steun is onder de bevolking.[2] Een referendum kan wettelijk verplicht zijn voor ingrijpende wetsvoorstellen, zoals grondwetswijzigingen of de overdracht van bevoegdheden aan internationale organen als de Europese Unie. De uitslag is bijna altijd bindend.
  • Raadplegend referendum of plebisciet: een referendum waarbij de uitvoerende macht (bijvoorbeeld het staatshoofd, de regering of een gemeentebestuur) of de volksvertegenwoordiging het initiatief neemt om een referendum te houden. Het doel is doorgaans om de stemming onder de burgers te peilen over een bepaald wetsvoorstel[2]. Het Nederlands referendum over het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa, dat in 2005 gehouden werd op initiatief van een aantal Tweede Kamerleden, is een voorbeeld van een raadplegend referendum. De uitslag is meestal niet-bindend, maar er zijn ook landen met een wettelijke regeling voor raadplegende referenda waarbij de uitslag bindend is.

Andere vormen

  • Agenderend initiatief: met voldoende verzamelde handtekeningen kunnen burgers een voorstel op de agenda van de volksvertegenwoordiging zetten die dit dan moet behandelen maar wel zelf kan bepalen of het wordt aanvaard, aangepast of verworpen. Een voorbeeld is het Europees burgerinitiatief en ook in Nederland wordt deze agenderende initiatiefvorm burgerinitiatief genoemd.
  • Petitierecht: elke burger heeft het recht om een verzoekschrift in te dienen bij een vertegenwoordigend orgaan.[3]
  • Volksvergadering: publieke vergadering voor politieke besluiten waarbij burgers uiteindelijk direct stemmen over nieuwe wetsvoorstellen. Dit is de 'oervorm' van de directe democratie zoals die ontstond in het Oude Athene: de Ekklèsia.[4] Vele gemeenten en twee kantons van Zwitserland (Glarus en Appenzell Innerrhoden) gebruiken deze vorm en noemen die de Landsgemeinden.[5][6]
  • Volkswetgeving: wetgevende macht zowel bij een volksvertegenwoordigend orgaan als rechtstreeks bij het volk. Bij de initiatieffase dient het volk een wetsvoorstel in bij het parlement. Als zij het wetsvoorstel verwerpen dan zal er een volksbesluit (bindend referendum) worden gehouden, waardoor het volk de mogelijkheid krijgt om het wetsvoorstel alsnog te bekrachtigen.[7]
  • Afzettingsprocedure: terugroeping of recall waarbij burgers geen invloed hebben op de wetgevende macht maar op de uitvoerende macht, door een gezagsdrager af te zetten. Beroemd is de befaamde Recall-verkiezing in 2003 van gouverneur Gray Davis van Californië.[8]
  • Online democratie: via het internet achterban consulteren wat kan uitmonden in een stemming.[9]

Praktijk

In Europa bestaan de volgende vormen van directe democratie op nationaal niveau, gerangschikt op mate van invloed door de burgers. In het overzicht is voor het raadplegend referendum, net als voor de andere vormen van directe democratie, maatgevend of er een wettelijke regeling bestaat, niet of de vorm in de praktijk wordt of is toegepast.

Vormen van directe democratie op national niveau in Europa
Land Volksinitiatief Correctief
referendum		 Verplicht
referendum		 Raadplegend
referendum		 Agenderend
initiatief
Vlag van Zwitserland Zwitserland Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Liechtenstein Liechtenstein Ja Ja Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van San Marino San Marino Ja Ja Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Hongarije Hongarije Ja Ja Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Georgië Georgië Ja Ja Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Bulgarije Bulgarije Ja Ja Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Slowakije Slowakije Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Noord-Macedonië Noord-Macedonië Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja Ja Ja
Vlag van Kroatië Kroatië Ja Ja Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Letland Letland Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Litouwen Litouwen Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja Ja Ja
Vlag van Italië Italië Nee Nee Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Slovenië Slovenië Nee Nee Ja Ja Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Malta Malta Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee Nee Nee
Vlag van Luxemburg Luxemburg Nee Nee Ja Ja Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Andorra Andorra Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Denemarken Denemarken Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Estland Estland Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Frankrijk Frankrijk Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Ierland Ierland Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van IJsland IJsland Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Oostenrijk Oostenrijk Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Ja Ja
Vlag van Roemenië Roemenië Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Ja Ja
Vlag van Turkije Turkije Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja Nee Nee
Vlag van Verenigd Koninkrijk Verenigd Koninkrijk Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee Nee Nee
Vlag van Duitsland Duitsland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Finland Finland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Griekenland Griekenland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Polen Polen Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Portugal Portugal Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Spanje Spanje Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Ja Ja
Vlag van Zweden Zweden Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja Nee Nee
Vlag van Nederland Nederland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja
Vlag van Servië Servië Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Ja Ja
Vlag van Albanië Albanië Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Armenië Armenië Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Azerbeidzjan Azerbeidzjan Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van België België Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Bosnië en Herzegovina Bosnië en Herzegovina Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Cyprus Cyprus Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Kazachstan Kazachstan Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Kosovo Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Moldavië Moldavië Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Monaco Monaco Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Montenegro Montenegro Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Noorwegen Noorwegen Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Oekraïne Oekraïne Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Rusland Rusland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Tsjechië Tsjechië Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Vaticaanstad Vaticaanstad Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Vlag van Wit-Rusland Wit-Rusland Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee
Bron: Navigator to Direct Democracy

Bij het gebruik van vormen van directe democratie binnen een stelsel van vertegenwoordigende democratie bestaat het risico op concurrentie tussen de twee, bijvoorbeeld doordat wetgeving waarover in referenda door de burgers wordt besloten in tegenspraak is met wetgeving die door het parlement wordt goedgekeurd. In Zwitserland heeft men daarom een hiërarchie aangebracht tussen beide: aangenomen volksinitiatieven worden ingeschreven in de grondwet, die uitsluitend door middel van een referendum kan worden gewijzigd. Het parlement kan wel het initiatief nemen tot grondwetswijziging, maar ook dan is een referendum verplicht. Alleen gewone wetten kunnen zonder referendum door het parlement worden aangenomen, hoewel ook voor zulke wetten de mogelijkheid van een correctief referendum open staat.

België

In België zijn het de partijen Lijst Dedecker, Groen en PVDA [2] die van directe democratie een hard standpunt maken. Andere partijen staan er eerder afwijzend tegenover of maken er geen punt van.

Op dit moment bestaan op nationaal of regionaal niveau geen vormen van directe democratie. Invoering is slechts mogelijk door een grondwetswijziging. Op lokaal niveau worden af en toe wel raadplegende referenda gehouden.

Tot nu toe werd slechts één keer een nationaal raadplegend referendum gehouden, in 1950, over de Koningskwestie. Bij een opkomst van 93% stemde 58% voor terugkeer van Leopold III van België. De uitslag leidde tot grote onrust in Wallonië, waar een meerderheid tegen stemde, waarna Leopold besloot afstand te doen van de troon ten gunste van zijn zoon Boudewijn.

Nederland

In Nederland hebben enkele politieke partijen geprobeerd om bepaalde vormen van directe democratie te bewerkstelligen. D66, PVV, SP, Partij voor de Dieren en GroenLinks eisen in hun verkiezingsprogramma's voor de Tweede Kamerverkiezingen in 2017 de invoering van een bindend correctief referendum op nationaal niveau.[10][11][12][13][14]. Zowel Forum voor Democratie als 50Plus spreken zich uit voor het invoeren van regelmatige en bindende referenda naar Zwitsers voorbeeld[15][16] Ook de PvdA steunt doorgaans vormen van directe democratie.[17] Het CDA, de VVD, de ChristenUnie en de SGP zijn tegen het invoeren van iedere vorm van referenda, omdat deze partijen principieel kiezen voor een zuiver vertegenwoordigende democratie.[18][19][20][21]

In Nederland bestonden er twee vormen van directe democratie op nationaal niveau: het niet-bindend correctief referendum en het agenderend initiatief. Een niet-bindend correctief referendum was vanaf juli 2015 mogelijk op grond van de Wet raadgevend referendum.[22] Een grondwetswijziging die bindende correctieve referenda op alle niveaus (Rijk, provincie, gemeente en waterschap) mogelijk maakt, werd door beide Kamers goedgekeurd. De Wet raadgevend referendum legde vast dat wetten en verdragen die binnen het Koninkrijk der Nederlanden geldig zijn, door de bevolking afgewezen kunnen worden, zodra een meerderheid van de stemmers zich in een referendum met een opkomst hoger dan 30% van alle kiesgerechtigden tegen de wet uitspreekt.[23] In 2017 besloten de coalitiepartijen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie in het regeerakkoord om het raadgevende referendum af te schaffen.[24] De wet werd op 12 juli 2018 officieel ingetrokken.[25]

Sinds het ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden zijn in totaal twee keer een raadgevend referendum en één keer een raadplegend referrendum op nationaal niveau gehouden. Het eerste raadplegend referendum vond plaats op 1 juni 2005 en ging over de goedkeuring van de Europese grondwet door Nederland. Bij een opkomst van 63% stemde rond 61% tegen de grondwet[26]. Uiteindelijk werd een aangepast verdrag alsnog door het parlement goedgekeurd en ingevoerd[27]. Op 6 april 2016 werd een referendum gehouden over het associatieverdrag van de Europese Unie met Oekraïne. Het verdrag werd met 61% van alle geldige stemmen en een opkomst van 32% afgewezen[28]. Het laatste raadgevend referendum ging over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017. Ook deze wet werd door de bevolking verworpen, met een opkomst van bijna 55% en 49% tegenstemmen. Als reactie hierop kondigde de overheid meerdere aanpassingen aan.[29]

Het agenderend initiatief is onder de naam burgerinitiatief vanaf mei 2006 mogelijk, zij het dat deze regeling niet wettelijk is vastgelegd maar alleen in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer is opgenomen. Om in de Tweede Kamer behandeld te worden, moet een burgerinitiatief door meer dan 40 000 Nederlandse stemgerechtigden ondertekend worden[30].

Op lokaal niveau zijn meerdere vormen van directe democratie in gebruik. Talrijke gemeenten en een aantal provincies hebben een referendumverordening. Behalve een raadgevend correctief referendum is in sommige gemeenten ook een raadgevend volksinitiatief mogelijk. Daarnaast bestaat in veel gemeenten het agenderend burgerinitiatief[31].

Suriname

In de Surinaamse politiek is weinig aandacht voor invoering of toepassing van vormen van directe democratie. Er bestaat wel een wettelijke regeling voor het houden van raadplegende referenda: De Nationale Assemblée kan met 2/3 meerderheid besluiten een plebisciet uit te schrijven.

Tot nu toe is slechts één keer een nationaal raadplegend referendum gehouden, in 1987, over de nieuwe grondwet waarmee de democratie werd hersteld. Bij een opkomst van 63% stemde 97% voor de grondwet[32].

Zwitserland

Vergaderende Landsgemeinde in het Zwitserse kanton Glarus, 2009.

Zwitserland heeft traditioneel een politiek stelsel met meerdere direct-democratische instituties op lokaal, kantonnaal en nationaal niveau. Met de oprichting van de Zwitserse federatie werd in 1848 een verplicht referendum voor grondwetswijzigingen ingevoerd[33]. Verder is het op nationaal niveau mogelijk om een bindend correctief referendum over beslissingen van de Bondsvergadering te houden[34]. Dit houdt nieuwe wetten, grondwetswijzigingen en internationale verdragen in. Hiervoor is de toestemming van meer dan 100 000 stemgerechtigden of 8 kantons nodig. Verder kunnen burgers een eigen volksinitiatief starten en deze wetsvoorstellen in een bindend referendum in stemming brengen. Tot heden (Stand: 14 mei 2020) zijn er 630 referenda op nationaal niveau gehouden[35]. Hiermee is Zwitserland het land met de meeste referenda op nationaal niveau in Europa[33].

In de kantons Glarus en Appenzell Innerrhoden en enkele Zwitserse gemeenten worden politieke beslissingen door zogenoemde Landsgemeinden in plaats van parlementen genomen[5][6]. Bij deze volksvergaderingen worden nieuwe wetsvoorstellen door de stemgerechtigde bevolking besproken en daarna in het openbaar in stemming gebracht.

Europese Unie

Via het Europees burgerinitiatief kunnen burgers de Europese Commissie oproepen om wetgeving voor te stellen op een beleidsdomein dat waarvoor de lidstaten hun bevoegdheid hebben overgedragen aan de Europese Unie. Een Europees burgerinitiatief moet ten minste worden gesteund één miljoen stemgerechtigde burgers uit minimaal 7 van de 28 EU-landen.

Libië

Ten tijde van de (Grote) Libisch-Arabische Socialistische Volks-Jamahiriyah (1977-2011) kende Libië in theorie een vergevorderde vorm van directe democratie. Volgens het Groene Boek van kolonel Moammar al-Qadhafi (1942-2011) ligt de autoriteit volledig in de handen van het volk[36]. Om deze reden verwerpt hij de representatieve democratie[37] en politieke partijen[38]. Hij keert zich echter ook ongekend fel tegen referenda[39], toch een van de kroonjuwelen van de directe democratie: "Het volk moet de kans worden geboden om hun opvattingen te verklaren" want, "Een persoon die "neen" [of "ja"] kiest bij een referendum moet de kans krijgen zijn beslissing te rechtvaardigen." Qadhafi voerde de theorieën zoals hij die uiteen had gezet in zijn Groene Boek naar eigen zeggen door met de stichting van de Jamahiriyah (volkdemocratie), door de instelling van basisvolkscongressen, volkscomité's, het Algemene Volkscongres (een soort volksvergadering) e.d. maar in de praktijk kwam er weinig van terecht en bleef Libië onder Qadhafi een autoritair geregeerde staat.

Debat

Het idee om bepaalde vormen van direct-democratische instituties in te voeren heeft zowel voor- als tegenstanders. In verschillende landen bestaan naast partijen ook burgerbewegingen die zich inzetten voor de invoering van vormen van directe democratie. Voorbeelden zijn GeenPeil in Nederland, Meer Democratie in Nederland en in Vlaanderen en Mehr Demokratie in Duitsland en Oostenrijk.[40][41][42] Op internationaal niveau zijn onder andere het Initiative and Referendum Institute Europe (IRI) en Democracy International actief.[43][44]

Voorstanders zoals Mehr Demokratie beargumenteren dat mensen steeds vaker individuelere oordelen vellen in plaats van aanhanger te zijn van één bepaalde ideologie. Door het houden van referenda over enkele politieke beslissingen zouden deze individuele standpunten meer gewicht krijgen.[45] Verder hebben direct-democratische instituties zoals referenda volgens de Nederlandse politicoloog Philip van Praag een belangrijke legitimiteitsfunctie. De legitimiteit van beslissingen die door de overheid zijn genomen, kan namelijk verbeterd worden omdat burgers deze besluiten direct kunnen beïnvloeden.[46] Daarnaast stelt hij dat de aandacht in de media voor bepaalde politieke besluiten stijgt tijdens de campagnes in de aanloop van referenda. Hierdoor zouden burgers uiteindelijk beter geïnformeerd zijn over de onderwerpen die ter stemming worden gebracht.[46]

Sommige tegenstanders daarentegen bekritiseren dat vormen van directe democratie niet in het stelsel van de vertegenwoordigende democratie passen, onder andere doordat de functie van gekozen politici als volksvertegenwoordigers niet meer volledig kunnen vervullen als burgers in referenda hun besluiten kunnen afkeuren.[47] Verder concludeert Barbara S. Gamble in haar onderzoek over de invloed van directe democratie op minderheidsrechten in de Verenigde Staten dat referenda vaak tot een verslechtering van minderheidsrechten leidden.[48] Hetzelfde onderzoek met Zwitserland als casus door Bruno S. Frey en Lorenz Goette liet echter juist tegengestelde resultaten zien.[49] Na afloop van het referendum in het Verenigd Koninkrijk over de Britse EU-lidmaatschap in 2016 stelden tegenstanders daarnaast dat de uitkomst van het referendum soms niet laat zien wat de kiezers precies willen.[50] In het geval van het Brexit-referendum koos een meerderheid voor het verlaten van de Europese Unie, maar niet voor een bepaalde welke exit-strategie, waardoor het zeer ingewikkeld bleek om een passende strategie voor de uitstap te vinden.[51]

Zie ook

Bronnen, noten en/of referenties
  • Akiva Orr Politics without politicians
  • ATHENE, webtijdschrift voor directe democratie [1]
  • Benjamin Barber, Strong Democracy - Participatory Politics for a New Age, Un. of California Pr., Berkely enz., 1991/84
  • Ian Budge, The New Challenge of Direct Democracy, Polity Press, Cambridge, 1996
  • Thomas E. Cronin, Direct Democracy - The Politics of Initiative, Referendum and Recall, Harvard Un. Pr., Cambridge/Londen, 1989
  • Hermann K.Heussner & Otmar Jung (red.), Mehr direkte Demokratie wagen - Volksbegehren und Volksentscheid: Geschichte - Praxis – Vorschlage, Olzog, München, 1999
  • Johannes Reich, An Interactional Model of Direct Democracy - Lessons from the Swiss Experience[dode link], SSRN Working Paper, 2008
  • Jos Verhulst en Arjen Nijeboer Direct Democracy e-boek in 8 talen waaronder het Nederlands. Gratis download, ook in boekvorm verkrijgbaar.
  • Philip van Praag jr. (red.), een Stem verder - Het referendum in de lokale politiek, Het Spinhuis, Amsterdam, 1993
  • Jos D'Haese, [2] Het bindend referendum, een briljant idee.
  1. ↑ (de) Was ist eine eidgenössische Volksinitiative? - www.ch.ch. www.ch.ch. Gearchiveerd op 21 september 2020. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  2. ↑ a b c Soorten referenda. www.parlement.com. Gearchiveerd op 3 augustus 2020. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  3. ↑ Artikel 5: Petitierecht - Nederlandse Grondwet. www.denederlandsegrondwet.nl. Gearchiveerd op 16 januari 2021. Geraadpleegd op 15 mei 2020.
  4. ↑ (en) Hansen, Mogens Herman (2010). The Concepts of Demos, Ekklesia, and Dikasterion in Classical Athens. Greek, Roman, and Byzantine Studies 50 2010
  5. ↑ a b (de) Kanton Glarus, Verfassung des Kantons Glarus (1 mei 1988). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  6. ↑ a b (de) Kanton Appenzell I. Rh., Verfassung für den Eidgenössischen Stand Appenzell I. Rh. (1872). Gearchiveerd op 5 december 2020. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  7. ↑ (de) Decker, Frank, Der Irrweg der Volksgesetzgebung. Bundeszentrale für politische Bildung (2017). Gearchiveerd op 19 oktober 2021. Geraadpleegd op 15 mei 2020.
  8. ↑ (en) Seelye, Katharine Q., "THE CALIFORNIA RECALL: THE GOVERNOR; For Gray Davis, Great Fall From the Highest Height", 8 oktober 2003. Geraadpleegd op 15 mei 2020.
  9. ↑ (en) Kerric Harvey (2014), Encyclopedia of Social Media and Politics. Sage Publications, pp. 432 - 433. ISBN 9781452244716.
  10. ↑ D66, D66 Verkiezingsprogramma 2017-2021 (December 2016). Gearchiveerd op 29 mei 2019. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  11. ↑ Verkiezingsprogramma. www.pvv.nl. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  12. ↑ SP, #PakDeMacht: Programma voor een sociaal Nederland voor de verkiezingen van 15 maart 2017. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  13. ↑ Partij voor de Dieren, Plan B: Verkiezingsprogramma Partij voor de Dieren Tweede Kamerverkiezingen 2017 - Hou vast aan je idealen. Gearchiveerd op 31 juli 2020. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  14. ↑ GroenLinks, Tijd voor Verandering - Concept Verkiezingsprogramma GroenLinks 2017-2021. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  15. ↑ Forum voor Democratie, Verkiezingsprogramma Forum voor Democratie (30 oktober 2017). Geraadpleegd op 12 mei 2020.
  16. ↑ 50Plus, 50 Plus Punten - Verkiezingsprogramma 2017-2021. Gearchiveerd op 13 maart 2021. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  17. ↑ PvdA, Een verbonden samenleving: Verkiezingsprogramma 2017. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  18. ↑ CDA, Keuzes voor een beter Nederland: Verkiezingsprogramma 2017-2021. Gearchiveerd op 4 februari 2020. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  19. ↑ VVD, Verkiezingsprogramma 2017-2021. Gearchiveerd op 4 maart 2020. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  20. ↑ Referendum - ChristenUnie.nl. www.christenunie.nl. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  21. ↑ Verkiezingsprogramma - SGP. www.sgp.nl. Gearchiveerd op 11 januari 2020. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  22. ↑ Kiesraad, Wet raadgevend referendum in werking - Nieuwsbericht - Kiesraad.nl. www.kiesraad.nl (30 juni 2015). Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  23. ↑ Heijnen, P.M.M.; Voortman, L.G.J.; Dr. Schouw, A.G., [https://www.eerstekamer.nl/behandeling/20130214/gewijzigd_voorstel_van_wet_2 Voorstel van wet van de leden Heijnen, Voortman en Schouw houdende regels inzake het raadgevend referendum (Wet raadgevend referendum)]. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  24. ↑ Ministerie van Algemene Zaken, Regeerakkoord 2017: 'Vertrouwen in de toekomst' - Publicatie - Rijksoverheid.nl. www.rijksoverheid.nl (10 oktober 2017). Geraadpleegd op 9 april 2020.
  25. ↑ Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Intrekkingswet Wet raadgevend referendum. wetten.overheid.nl. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  26. ↑ Kiesraad, Uitslag referendum Europese Grondwet 2005 - Proces-verbaal - Kiesraad.nl. www.kiesraad.nl (6 juni 2005). Geraadpleegd op 12 mei 2020.
  27. ↑ Goedkeuring van het op 13 december 2007 te Lissabon totstandgekomen Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap, met Protocollen en Bijlagen (Trb. 2008, 11). www.tweedekamer.nl. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  28. ↑ Kiesraad, Uitslag referendum Associatieovereenkomst met Oekraïne - Nieuwsbericht - Kiesraad.nl. www.kiesraad.nl (12 april 2016). Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  29. ↑ Ministerie van Algemene Zaken, Kabinet scherpt Wiv 2017 aan - Nieuwsbericht - Rijksoverheid.nl. www.rijksoverheid.nl (6 april 2018). Gearchiveerd op 13 juni 2018. Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  30. ↑ Commissie Verzoekschriften en Burgerinitiatieven, Reglement commissie Verzoekschriften en Burgerinitiatieven (7 februari 2006). Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  31. ↑ Van der Krieken, Koen, Het lokale referendum in Nederland: Een verkenning van de lokale referendumpraktijk in Nederland en scenario’s voor de toekomst. Tilburgse School voor Politiek en Bestuur (September 2019). Geraadpleegd op 13 mei 2020.
  32. ↑ (en) Dieter Nohlen (2005), Elections in the Americas A Data Handbook Volume 1 : North America, Central America, and the Caribbean. OUP Oxford, p. 619. ISBN 9780199283576.
  33. ↑ a b (en) Kriesi, Hanspeter, Trechsel, Alexandre H. (2008), The Politics of Switzerland: Continuity and Change in a Consensus Democracy. Cambridge University Press, pp. 49 - 68. ISBN 9780521844574.
  34. ↑ (de) Schweizerische Eidgenossenschaft, Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft (18 april 1999). Gearchiveerd op 17 februari 2020. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  35. ↑ (de) Schweizerische Eidgenossenschaft, Chronologie Volksabstimmungen. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  36. ↑ Muammar Al Gathafi: The Green Book, Part One, Engelse editie Ithaca Press, Reading 20083, p. 3
  37. ↑ Gathafi 2008:6
  38. ↑ Gathafi 2008:10
  39. ↑ Gathafi 2008:15
  40. ↑ GeenPeil. www.parlement.com. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  41. ↑ Meer Democratie, Doelstellingen van Meer Democratie. Meer Democratie (20 september 2018). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  42. ↑ (de) Mehr Demokratie e.V., Mehr Demokratie e.V.: Profil. www.mehr-demokratie.de. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  43. ↑ (en) IRI Europe, About us :: IRI Europe. www.iri-europe.org. Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  44. ↑ (en) Direct Democracy. Democracy International e.V. (24 april 2013). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  45. ↑ Mehr Demokratie, De verborgen kracht van de democratie. nl (2007). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  46. ↑ a b Philip van Praag, De unieke functies van het raadgevend referendum. StukRoodVlees (4 april 2018). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  47. ↑ Hans Goslinga, Referenda zijn de pest voor ons stelsel. Trouw (9 april 2017). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  48. ↑ (en) Gamble, Barbara S. (1 januari 1997). Putting Civil Rights to a Vote. American Journal of Political Science, Jan 1, 1997, Vol.41(1) 1997
  49. ↑ (en) Frey, Bruno S., Lorenz Goette (Oktober 1998). Does the Popular Vote Destroy Civil Rights?. American Journal of Political Science, Vol. 42, No. 4 (Oct., 1998) 1998
  50. ↑ Lex Oomkes, Het probleem is het referendum zelf. Trouw (10 september 2019). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
  51. ↑ (en) Brexit: rising frustration across EU at Britain's unclear exit strategy. the Guardian (30 november 2016). Geraadpleegd op 14 mei 2020.
· · Sjabloon bewerken
Staats- en regeringsvormen
Staatshoofd:Aristocratie · Autocratie · Cesaropapie · Dictatuur · Gerontocratie · Kakistocratie · Monarchie (absolute monarchie · constitutionele monarchie · islamitische monarchie · kiesmonarchie) · Oligarchie · Plutocratie · Republiek (directoriale republiek · parlementaire republiek · presidentiële republiek · semipresidentiële republiek) · Theocratie (kalifaat · pontificaat)
Ideologie:Bi-nationale staat · Democratie (directe democratie · ochlocratie · parlementaire democratie · meerpartijenstelsel) · Islamitische republiek · Meritocratie · Eenpartijstaat · Plutocratie · Technocratie · Volksrepubliek (radenrepubliek · socialistische sovjetrepubliek)
Regeringsvorm:Centralisme · Eenheidsstaat · Federalisme · Condominium · Confederatie · Vazalstaat · Natiestaat · Beschavingsstaat · Supranationalisme · Superstaat
Zie ook:Diarchie · Driemanschap · Tetrarchie · Pseudocratie · Gerontocratie · Kleptocratie · Personele unie