Coronapandemie

Coronapandemie
Coronapandemie
Ziekte COVID-19
Virusstam SARS-CoV-2
Locatie Wereldwijd Wereldwijd
Eerste besmetting Vlag van China Wuhan, Hubei, China
Datum eerste besmetting 1 december 2019 (eerst bekende patiënt)[1]
Oorsprong Zoönose (vermoedelijk)
Bevestigde besmettingen > 704 miljoen (februari 2024)[2]
Hersteld 674 miljoen (februari 2024)[2]
Overleden 7,0 miljoen (februari 2024)[2]
Territoria 229[2]
Coronapandemie
Portaal  Portaalicoon   Geneeskunde
Het aantal bevestigde besmettingen in China (blauw en groen) en in de rest van de wereld (oranje en paars) en het totaal in de wereld (rood). N.B. het gaat hier over het aantal positief bevestigde gevallen, dit is een onderschatting van het aantal werkelijke besmettingen.
Gevallen per land geplot op een logaritmische schaal. (Status 4 april 2020.) Hoe steiler de curve is, des te korter is de verdubbelingstijd van het aantal gevallen in het land. N.B. het gaat hier over het aantal positief bevestigde gevallen, niet over het aantal werkelijke besmettingen, dus de grafiek kan een vertekend beeld geven.
Het Pedro Dell'Antonia veldhospitaal, in Santo André (São Paulo).

De coronapandemie, ook wel COVID-19-pandemie of coronacrisis genoemd, is de wereldwijde verspreiding van de ziekte COVID-19 en de ingrijpende gevolgen voor de samenleving. De veroorzaker is SARS-CoV-2, een voor de mens nieuw coronavirus. Dit virus werd voor het eerst geïdentificeerd in de Chinese stad Wuhan in december 2019. Ondanks pogingen om de uitbraak daar in te dammen, verspreidde het virus zich over andere delen van Azië en al snel over de rest van de wereld. In maart 2020 werd de uitbraak erkend als een pandemie door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De WHO verklaarde op 5 mei 2023 COVID-19 niet langer als mondiale noodsituatie te beschouwen.[3]

Het virus vormde een bedreiging voor de gezondheid van vooral ouderen en kwetsbare individuen. Wereldwijd werden strenge maatregelen genomen om de verspreiding tegen te gaan en de gezondheidszorg te ontlasten. Het internationale verkeer werd stilgelegd, openbare ruimtes werden gesloten en in dichtbevolkte steden werden lockdowns afgekondigd. Het dragen van mondkapjes, testen, bron- en contactonderzoek waren algemene preventieve manieren om de pandemie in toom te houden. Tegen het eind van 2020 werden de eerste vaccins tegen COVID-19 ingezet.

Het maatschappelijke leven in een aanzienlijk deel van de wereld kwam grotendeels tot stilstand, waardoor zich een economische recessie aandiende. Door ontwrichting van de productieketens ontstond in diverse landen een schaarste van onder meer voedsel en zorghulpmiddelen. Thuiswerken werd een gangbaar gegeven. De crisis bracht kwesties als misinformatie, sociale ongelijkheid, discriminatie, en het evenwicht tussen individuele en groepsrechten aan het licht. Doordat burgerlijke vrijheden werden ingeperkt, nam sociale onrust toe en intensiveerden politieke spanningen.

Achtergrond

Coronavirussen verspreiden zich onder vogels en zoogdieren. Tot 2019 waren er zes coronavirussen bekend die mensen infecteren. Vier daarvan veroorzaken een milde luchtweginfectie, zoals een simpele verkoudheid. Twee andere kunnen gevaarlijker zijn. In 2002 vond in China een uitbraak van Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) plaats, die leidde tot circa 800 dodelijke slachtoffers. In 2012 leidde in Saoedi-Arabië een uitbraak van Middle East respiratory syndrome (MERS) tot 850 doden in 27 landen.

Epidemiologie

Eerste besmettingscluster

Op 27 december meldde het Hubei Provincial Hospital of Integrated Chinese and Western Medicine (HPHICWM) de eerste verdachte besmettingen aan de volksgezondheidsinstantie CCDC - het Chinese RIVM - van het Wuhan district Jianghan. Deze verdachte besmettingen betrof een moeder, vader en zoon en samen vormde de eerste cluster. Na overleg en informatie over zelfde gevallen in andere ziekenhuizen meldde de vice-directeur van het betreffende ziekenhuis de besmettingen aan de CCDC's van Hubei en Wuhan op 29 december.[4] Het Wuhan Central Hospital kreeg tussen 13 en 15 december zijn eerste besmettingsgeval en op 27 december werd Ai Fen, directeur spoedeisende hulp, bevestigd dat het een SARSr-CoV virus betrof.[5] De toen nog naamloze "longontsteking van onbekende oorsprong" in Wuhan werd al snel in verband gebracht met een 'versmarkt' waar allerlei levende dieren werden verhandeld.[6] Deze markt bestond uit zo'n duizend stallen waar onder meer vleermuizen, wasberen, marmotten, schubdieren, slangen, hertachtigen en de organen van konijnen en andere wilde dieren werden verkocht. Daardoor lijkt het erop dat dit virus afkomstig is van dergelijke dieren en werd gevreesd voor eenzelfde situatie als met de eerdere SARS-uitbraak, waarop de markt op 1 januari werd gesloten. Een dag eerder, op 31 december, werd de WHO door de Chinese autoriteiten ingelicht.[7]

'Patient number zero' / ‘coronapatiënt nul’

Een eerste onderzoek van Prof. Chaolin Huang et.al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China van 15 januari 2020 werd gesteld dat van alle personen die op dat moment opgenomen waren in het Jin Yin-tan ziekenhuis - waar alle patiënten naartoe werden gebracht, de eerste persoon die positief testte op 1 december aan het virus zou zijn blootgesteld.[8] De Hongkongse krant South China Morning Post zou een rapport hebben ingezien waarin melding wordt gemaakt van een eerste geval van 17 november. De krant noch de officiële instelling hebben dit rapport naar buiten gebracht.[9] Een onderzoek van het WHO in China naar de oorsprong van SARS-CoV-2, waar o.a. ook Prof. Dr. Marion Koopmans bij betrokken was, vond in het National Notifiable Disease Reporting System van China een patiënt die het virus opliep op 8 december. Het rapport maakt ook melding van een analyse van 76.253 verdachte gevallen in de periode van oktober tot november. Hier kwamen geen eerdere gevallen uit voort.[10] Uit een onderzoek dat in oktober 2021 werd gepubliceerd bleek dat WeChat-gebruikers de term "Feidian" (longontsteking) begonnen te gebruiken rond de 16e december. Andere termen zoals "SARS" begonnen pas echt trending te worden rondom de 30ste toen ook de artsen hun bevindingen begonnen rond te sturen.[5][11] Maar de term had ook een kleine piek rondom 1 december, dezelfde dag als die in het eerste onderzoek van Huang.[8][12]

Hypotheses en complottheorieën

In 2020 circuleerden allerlei andere hypotheses over de mogelijke oorsprong van de pandemie.[13] CNN meldde het bestaan van een vertrouwelijk rapport van de Chinese gezondheidsautoriteiten waarin melding gemaakt zou worden van een ongewoon sterke griepgolf in de provincie Hubei in de laatste maanden van 2019, maar CNN maakte het rapport niet openbaar.[14] Een woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken twitterde op 12 maart dat het misschien wel het Amerikaanse leger was dat het virus naar Wuhan had gebracht, tijdens een bezoek in oktober 2019 van militaire atleten aan Wuhan voor de World Military Games.[15] De hypothese werd later herhaald door Global Times.[13]

Kiembron

De kiembron van het SARS-CoV-2 is nog niet vastgesteld. Op 22 januari 2020 publiceerden wetenschappers van Universiteit van Peking, Guangxi Traditional Chinese Medical University, Universiteit van Ningbo en Wuhan Biology Engineering College een artikel waarin zij vermoedden dat het virus een natuurlijke recombinant is. Het zou veel gelijkenis vertonen met een vleermuizencoronavirus en ‘een coronavirus van onbekende oorsprong’. Zij zien een slangensoort als waarschijnlijkste besmettingsbron van SARS-CoV-2.[16] Eerste wetenschappelijke reacties op dat artikel uitten twijfels over het bestaan van een virus dat zowel zoogdieren als koudbloedige dieren als gastheer heeft.[17]

Een bijgewerkte preprint van het artikel dat op 23 januari 2020 verscheen, legt de waarschijnlijke oorsprong van SARS-CoV-2 bij vleermuizen. Het genoom komt voor 96,2% overeen met dat van een vleermuizencoronavirus genaamd RaTG13.[18] De kans dat SARS-CoV-2 op natuurlijke wijze geëvolueerd is uit RaTG13 is echter extreem klein, aangezien hier normaal gesproken zo'n 50 jaar, maar ten minste 20 jaar aan natuurlijke selectie overheen gaat.[19]

In maart 2021 publiceerde de WHO een rapport waarin ze vier mogelijke besmettingsbronnen adresseert:[20]

  1. Directe zoönotische transmissie op de mens.
  2. Indirecte zoönotische transmissie via een tussendier.
  3. Indirecte zoönotische transmissie via geïnfecteerd voedsel.
  4. Niet-zoönotische transmissie door een laboratoriumincident.

Een sluitend bewijs was niet mogelijk, mede doordat niet alle data door de Chinese overheid is vrijgegeven en grote politieke belangen meespelen.

In juli 2023 heeft de Amerikaanse regering haar financiering van het Wuhan Institute of Virology gestopt, nadat dat al langere tijd onder de loep was genomen als de mogelijke oorsprong van COVID-19. Bij een beoordeling die in september begon, bleek het lab niet te voldoen aan de federale voorschriften.[21][22] De inlichtingendiensten zijn dan nog steeds verdeeld over wat zij denken dat de pandemie heeft veroorzaakt. Vier instanties gaan uit van zoönotische overdracht, terwijl de FBI en het ministerie van Energie, dat toezicht houdt op de Amerikaanse biodefensielaboratoria, stellen dat een laboratoriumlek bij het Wuhan Institute of Virology tot Covid-19 heeft geleid. De CIA is niet bereid om definitief te verklaren hoe zij denken dat de pandemie is begonnen. Er is veel bewijsmateriaal dat het Wuhan Instituut voor Virologie in verband brengt met de uitbraak: de aard van het onderzoek, de vroegtijdig in het ziekenhuis opgenomen wetenschappers, de uitgaven aan beveiligings- en veiligheidsapparatuur en de tijdelijke sluiting van het Wuhan-laboratorium, samen met het tot zwijgen brengen en verdwijnen van klokkenluiders.[23]

Geografische verspreiding

Het virus is in december 2019 voor het eerst ontdekt in Wuhan in Zuid-Centraal-China. Het verspreidde zich in de eerste helft van januari 2020 vanuit de provincie Hubei, waarvan Wuhan de hoofdstad is, naar andere delen van China. Eind januari liep het aantal besmettingen in China op tot boven de tienduizend. Het overgrote deel daarvan was in Hubei. In alle andere provincies was het virus intussen aangetroffen.

Vanaf half januari 2020 dook het virus in naburige landen en gebieden op en in landen waarmee China veel internationaal verkeer heeft. Aanvankelijk waren er buiten China alleen patiënten die zelf recent in China waren als toerist, zakenreiziger of voor familiebezoek. Later traden infecties buiten China op.

Per 13 februari waren bij de WHO 170 besmettingen buiten China bekend. 89% daarvan leidde niet tot verdere besmettingen. De overige 19 leidden tot vier grotere clusters met negen of meer besmettingen.[24]

Chronologie van de verspreiding

De eerste landen en gebieden buiten China waar het virus vanaf half januari 2020 opdook, waren Thailand (13 januari); Japan (15 januari); Zuid-Korea (20 januari); Taiwan en de Verenigde Staten (21 januari); Hongkong en Macau (22 januari); Singapore (23 januari); Frankrijk, Nepal en Vietnam (24 januari); Maleisië en Australië (25 januari); Canada (26 januari); Cambodja (27 januari); Duitsland (28 januari); Finland, de Verenigde Arabische Emiraten en Sri Lanka (29 januari); Italië, India en de Filipijnen (30 januari); Verenigd Koninkrijk, Spanje, Rusland en Zweden (31 januari).

In de loop van februari nam het aantal landen waar het virus opdook verder toe: met België (3 februari); Egypte (14 februari); Iran (19 februari); Israël en Libanon (21 februari); Afghanistan, Bahrein, Irak, Koeweit en Oman (24 februari); Algerije, Brazilië, Kroatië, Oostenrijk en Zwitserland (25 februari); Georgië, Griekenland, Noord-Macedonië, Noorwegen, Pakistan en Roemenië (26 februari); Denemarken, Estland, Nederland, Nigeria en San Marino (27 februari); Azerbeidzjan, IJsland, Litouwen, Mexico, Monaco, Nieuw-Zeeland en Wit-Rusland (28 februari); Ecuador, Ierland, Luxemburg en Qatar (29 februari).

Bij onderzoek van stalen afgenomen bij patiënten in een ziekenhuis in Parijs in december 2019, is het COVID-19-virus gedetecteerd.[25] De betrokken patiënt was voor zijn opname al maanden niet naar het buitenland geweest. Hij moet in december in Frankrijk besmet zijn geweest.

Uit het onderzoek in december 2020 bleek ook dat er vóór 27 februari – toen de ‘eerste’ coronapatiënt in Nederland werd gemeld – vijf ouderen stierven aan een vermoedelijke Covid-19-infectie. Het merendeel was in Noord-Brabant waar huisartsen overlijdens met nooit eerder geziene acute zuurstofsaturatiedalingen zagen. Pas achteraf legden ze het verband met Covid-19.[26][27]

In maart dook het virus ook op in: Armenië, Tsjechië, Dominicaanse Republiek, Saint-Martin en Saint-Barthémely (1 maart); Andorra, Indonesië, Jordanië, Letland, Marokko, Portugal, Saoedi-Arabië, Senegal en Tunesië (2 maart); Argentinië, Chili, Gibraltar, Liechtenstein en Oekraïne (3 maart); Faeröer, Hongarije, Polen en Slovenië (4 maart); Bosnië en Herzegovina, Martinique, Palestina (Westelijke Jordaanoever) en Zuid-Afrika (5 maart); Bhutan, Colombia, Costa Rica, Kameroen, Peru, Servië, Slowakije, Togo en Vaticaanstad (6 maart); Maldiven, Malta, Moldavië en Paraguay (7 maart); Albanië, Bangladesh en Bulgarije (8 maart); Brunei, Cyprus, Guernsey en Panama (9 maart); Bolivia, Burkina Faso, Congo-Kinshasa, Jamaica, Jersey, Mongolië, Noord-Cyprus en Turkije (10 maart); Cuba, Frans-Polynesië, Honduras, Ivoorkust en Réunion (11 maart); Saint Vincent en de Grenadines en Trinidad en Tobago (12 maart); Antigua en Barbuda, Aruba, Kaaimaneilanden, Curaçao, Ethiopië, Gabon, Ghana, Guadeloupe, Guatemala, Guinee, Kazachstan, Kenia, Kosovo, Puerto Rico, Saint Lucia, Soedan, Suriname, Amerikaanse Maagdeneilanden, Uruguay en Venezuela (13 maart); Centraal-Afrikaanse Republiek, Congo-Brazzaville, Equatoriaal-Guinea, Swaziland, Mauritanië, Mayotte, Namibië, Rwanda en Seychellen (14 maart); Akrotiri en Dhekelia, Bahama's, Guam en Oezbekistan (15 maart); Benin, Groenland, Liberia, Somalië en Tanzania (16 maart); Barbados, Gambia, Montenegro, en Sint-Maarten (17 maart); Bermuda, Djibouti, El Salvador, Kirgizië, Mauritius, Montserrat, Nieuw-Caledonië, Nicaragua en Zambia (18 maart); Angola, Tsjaad, Fiji, Haïti, Man en Niger (19 maart); Kaapverdië, Oost-Timor, Madagaskar, Papoea-Nieuw-Guinea, Oeganda en Zimbabwe (20 maart); Åland, Eritrea en Transnistrië (21 maart); Dominica, Grenada, Mozambique, Syrië en de Gazastrook (22 maart); Belize, Myanmar en Turks- en Caicoseilanden (23 maart); Laos en Libië (24 maart); Britse Maagdeneilanden, Guinee-Bissau, Mali en Saint Kitts en Nevis (25 maart) Anguilla (26 maart); Noordelijke Marianen (29 maart); Botswana (30 maart); Burundi, Sierra Leone, Sint Eustatius en Somaliland (31 maart).

Later in 2020 dook het virus ook op in Malawi (2 april); Falklandeilanden (3 april); Westelijke Sahara (Marokkaans gedeelte) (4 april); Saint-Pierre en Miquelon en Zuid-Soedan (5 april); Sao Tomé en Principe (6 april); Abchazië en Nagorno-Karabach (7 april); Jemen (10 april); Saba (11 april); Bonaire (16 april); Comoren en Tadzjikistan (30 April); Zuid-Ossetië (6 mei); Lesotho (13 mei); Sahrawi Arabische Democratische Republiek (25 juli); Salomonseilanden (3 oktober); Wallis en Futuna (16 oktober); Marshalleilanden (28 oktober); Amerikaans-Samoa (9 november); Vanuatu (11 november); Samoa (19 november); Antarctica (21 december).

Verspreiding per werelddeel

De verspreiding van het virus en COVID-19 over de verschillende werelddelen wordt nader besproken op de volgende pagina's:

Kaart van de uitbraak van COVID-19: ■ 1000+ vastgestelde besmettingen ■ 100-999 vastgestelde besmettingen ■ 10-99 vastgestelde besmettingen ■ 1-9 vastgestelde besmettingen
Kaart van de uitbraak van COVID-19:
■ 1000+ vastgestelde besmettingen
■ 100-999 vastgestelde besmettingen
■ 10-99 vastgestelde besmettingen
■ 1-9 vastgestelde besmettingen
Afrika
Azië
Europa
Noord-Amerika
Oceanië
Zuid-Amerika

Internationale statistieken

WHO-verspreidingsgetallen

De WHO publiceerde de actuele verspreiding van het virus via een website.[28]

Europese Unie

In Europa verzamelt het EuroMOMO-netwerk[29] overlijdensstatistieken, in samenwerking met het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC) en het Regionaal Bureau voor Europa van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).

Sterfgevallen

Het eerste sterfgeval buiten China vond plaats op de Filipijnen: daar overleed op 1 februari 2020 een 44-jarige Chinese man aan een ernstige longontsteking die door het virus was veroorzaakt. Op 7 februari waren er wereldwijd 638 sterfgevallen in verband gebracht met het virus.

Op 9 februari 2020 overtrof het aantal van 881 gestorven personen dat van de SARS-epidemie uit 2002 en 2003 waaraan 774 mensen stierven. Het aantal besmette personen was al veel groter, omdat het sterftepercentage van 10% bij SARS hoger was dan bij het nieuwe virus, namelijk naar schatting 2%.[30] Naarmate bij meer patiënten een zeer mild verloop van de ziekte wordt gezien, schatten deskundigen dat het sterftepercentage uiteindelijk lager zal blijken.

Eind februari 2020 waren circa 2.800 mensen aan het virus gestorven.[31] Op 10 april 2020 stond de teller op 87.987.[32]

Preventie

Doordat aanvankelijk de informatie rondom de nieuwe infectie onderdrukt werd, zowel in ziekenhuizen als tussen ziekenhuizen en in China, raakte veel medisch personeel besmet. Pas in de loop van januari konden medici, op basis van betere waarschuwingen, effectief strikte hygiënemaatregelen doorvoeren.[33] Informatie over deze ongelukkige start van de preventie kwam pas eind januari mondjesmaat naar buiten.

Preventie in andere landen

Landen met directe vliegtuigverbindingen troffen in de loop van januari maatregelen op hun luchthavens om zieken te herkennen, bijvoorbeeld door screening met infraroodcamera's en thermometers. Bij vermoedens van besmetting werden sommige passagiers geïsoleerd en verder onderzocht en behandeld.

Een Cochrane Rapid Review van maart 2021 onderzocht de maatregelen die werden genomen om internationale verspreiding door reizen tegen te gaan. Ze konden in dit onderzoek 62 internationale studies samenbrengen. Omdat de onderzoeken vaak snel werden opgezet, wordt meteen vermeld dat de resultaten mogelijk niet altijd de volledige realiteit weergeven. Toch zijn een aantal conclusies te trekken: Beperkingen opleggen aan reizen kan de verspreiding over grenzen heen tegengaan. Screenen aan de grens op basis van symptomen is waarschijnlijk niet effectief. Een PCR-test als screening aan de grens brengt waarschijnlijk meer gevallen aan het licht dan enkel testen op basis van symptomen of blootstelling hoewel vele gevallen gemist worden als dit enkel bij aankomst gebeurt. Een periode van quarantaine die lang genoeg is en goed wordt nageleefd voorkomt waarschijnlijk verspreiding via reizigers. Het combineren van PCR-test met quarantaine is mogelijk nog effectiever.[34]

Risico's verkleinen

Reglementen in Attractiepark Toverland (juni 2020)

Het strategisch doel is het verkleinen van de kans op besmetting. Wordt en blijft het reproductiegetal kleiner dan 1, dan sterft de epidemie uit. Naast de aanbevolen algemene quarantainemaatregelen worden maatregelen aanbevolen voor individuen, baserend op de ervaringen met het MERS-virus: Gezonde mensen moeten:

  • nabij contact vermijden met personen die een luchtweginfectie doormaken;
  • grondig en regelmatig de handen wassen, in het bijzonder na contact met zieken en hun omgeving;
  • hand geven en ander lichamelijk contact vermijden;
  • niezen of hoesten (en ook o.a. gapen, zie het Engelse 'gleeking') in een wegwerpzakdoek of in de eigen kleding gevolgd door handen wassen;
  • afstand bewaren tot gezonden en niemand aanhoesten of -niezen;
  • afstand bewaren tot zieken.

Patiënten met luchtweginfecties moeten:

  • niet zelf een arts of ziekenhuis opzoeken, maar eerst telefonisch contact opnemen bij het vermoeden van besmetting. Dan kan hulp gegeven worden zonder dat andere personen per ongeluk besmet worden.

Het verkleinen van het individuele besmettingsrisico heeft als tweede doel het vertragen van de verspreiding. Daardoor worden gezondheidsinstellingen minder overbelast en ontstaan minder logistieke problemen in de samenleving.

Staat van paraatheid; Global Health Security Index

De Global Health Security Index rangschikt 195 landen naar het niveau van beveiliging van de volksgezondheid, op pandemieën. De Index werd voor het eerst gepubliceerd in 2019. Nederland kwam daarbij uit in de top 10 (3e/195 landen, 75,6/100), België stond met 61,0/100 op 19/195, Suriname met 36,5/100 op 100/195.

Op 27 februari 2020 toonde president Donald Trump een kaart die gebaseerd was op de GHS-index, waarop te zien was dat de Verenigde Staten "het best voorbereide land ter wereld was voor een pandemie". Critici wezen erop dat de VS weliswaar boven aan de lijst staat, maar er toch lacunes bestaan inzake de toegang tot de gezondheidszorg.[35]

Desinformatie

Er werd lange tijd desinformatie verspreid over het coronavirus en de coronavaccins. Zo werd tijdens sommige cursussen voor alternatieve therapeuten de complottheorie gebezigd dat de mRNA-vaccins bedoeld waren om een ‘nieuw soort mens’ te creëren. Volgens een van de docenten zouden RNA-vaccins 'de genetische code van de mens' wijzigen. Vaccinologen stellen echter dat een RNA-vaccin zich niet in het DNA van menselijke cellen kan nestelen, en dus ook niet tot genetische modificatie kan leiden. Ook werd tijdens een virtueel congres voor alternatieve therapeuten gesteld dat er géén tweede coronagolf bestond, en dat de 'paniek' daarover aan foutieve testresultaten te wijten was.[36] Ook op sociale media deden allerhande theorieën de ronde. De zogenoemde 'desinformatie' werd echter actief bestreden, in Nederland bijvoorbeeld door leden van een denktank op initiatief van het ministerie van VWS, waarbij berichten van de sociale media verdwenen.[37]

Quarantainemaatregelen

Quarantaine in Wuhan

Wuhan is een internationaal vervoersknooppunt. Kort voor het Chinees Nieuwjaar, dat begint op 25 januari 2020, ontstond de angst dat de ziekte zich zou verspreiden omdat men dan traditioneel op familiebezoek gaat. De Chinese overheid greep in de loop van januari met quarantainemaatregelen in door het openbare verkeer en leven in Wuhan grotendeels plat te leggen en in overleg te treden met de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Deze coördineerde al in de jaren 2000 internationaal de reacties op epidemieën zoals SARS (2003-2004), de Mexicaanse griep (2009) en MERS (2012-2017).

Cruiseschepen in quarantaine

Zie Coronacrisis in het cruisetoerisme voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Enkele passagiersschepen werden onder quarantaine gesteld. In het geval van de Diamond Princess die op 3 februari 2020 in Japan onder quarantaine kwam, breidde de infectie aan boord zich uit. De quarantaine werd opgeheven om de passagiers naar hun eigen land te laten terugreizen toen van de 3.700 passagiers meer dan 600 besmet waren geraakt. De Japanse infectioloog Kentaro Iwata rapporteerde over de omstandigheden aan boord: men had geen indeling gemaakt in zones met en zonder virus, en de bemanning was onvoldoende bekend met de noodzakelijke voorzorgsmaatregelen.[38]

Quarantaine in de westerse wereld

Toen midden februari 2020 in Italië infectieclusters ontstonden, werden hier, en al snel ook in Spanje,[39] quarantainemaatregelen getroffen. Daarbij werden hotels, dorpen en steden geïsoleerd.

In Noord-Europese landen als Nederland en België werden, om te voorkomen dat mensen dicht op elkaar zouden komen en zo het virus zouden kunnen verspreiden, diverse sport- en andere evenementen afgelast, uitgesteld of afgewerkt zonder publiek. Diverse competities werden stilgelegd of afgebroken.[40] Ook evenementen waarbij mensen besmet raakten met het virus werden per direct stilgelegd om verdere verspreiding te voorkomen. In de VS werd een inreisverbod voor Europeanen ingesteld om de verspreiding aldaar te beperken. In sommige landen werden scholen voor onbepaalde tijd gesloten. Ook tv-programma's, zoals talkshows, werden in diverse landen zonder publiek opgenomen.

Begin april waren in vrijwel alle Europese landen strikte maatregelen genomen: samenscholingsverboden ook voor kleine groepen van drie tot vijf personen, uitgaansverboden of ten minste strikte adviezen zo mogelijk thuis te blijven en thuis te werken, sluiting van alle niet-noodzakelijke winkels en politiecontroles. Wereldwijd werden soortgelijke maatregelen door vele regeringen overgenomen, afhankelijk van de plaatselijke situatie.

In sommige landen werd een avondklok ingesteld. Binnen het Nederlands Koninkrijk was een dergelijke maatregel van kracht in Aruba (vanaf 21 maart 2020[41]), Curaçao (van 21 maart[42] tot 5 juni 2020[43]). België volgde op 29 juli 2020: na een onverwacht snelle stijging van het aantal besmettingen in het Antwerpse stelde de Provinciale Crisiscel voor de hele provincie een avondklok in tussen 23u30 en 6 uur. De maatregel zou vier weken duren.[44]

Wereldgezondheidsorganisatie

Zie voor de rol van de WHO tijdens de pandemie het artikel Wereldgezondheidsorganisatie.

De Wereldgezondheidsorganisatie maakte op 23 januari bekend, de internationale noodtoestand niet uit te roepen. De ziektegevallen waren hoofdzakelijk beperkt tot China, met name tot de regio van Wuhan.[45] Volgens de WHO waren de getroffen maatregelen voldoende om verdere verspreiding te beperken. Op 30 januari riep de WHO alsnog de noodtoestand uit (PHEIC-status)[46] nadat een comité van de VN-organisatie bepaalde dat de gezondheidsrisico's zeer ernstig en grensoverschrijdend zijn.[47] De WHO zette verschillende samenwerkingsprojecten op en coördineerde en ondersteunde het onderzoek naar het virus en zijn gevolgen. Op 11 maart maakte de WHO bekend dat de uitbraak van COVID-19 een officiële pandemie was.

De WHO coördineerde de inspanningen rond een COVID-19-vaccin in een wereldwijd samenwerkingsverband, de Access to COVID-19 Tools (ACT) Accelerator.[48]

In de financiële analyse Behind the numbers onderzochten journalisten van Politico en Die Welt in 2022 hoe enkele wereldwijde non-profits en filantropische stichtingen de internationale Covid-19-respons hebben gestuurd, en hoe zij zich hebben gepositioneerd om een belangrijke rol te spelen bij de volgende pandemie.[49] In beeld kwamen vooral de Bill & Melinda Gates Foundation met de eraan gelinkte GAVI en CEPI, en de Britse Wellcome Trust. Journalisten erkennen de bijdrage van de privé-sector, maar stellen zich vragen wanneer vier organisaties samen 10 miljard dollar uitgaven aan de strijd tegen Covid-19, zonder al te veel transparantie en publieke verantwoording. Geen van de privé-stichtingen was ook voorstander van het Indiaas-Zuidafrikaans voorstel[50] voor een tijdelijk opheffen van de patentregeling voor COVID-19-vaccins.[51]

Pfizer, BioNTech, Moderna en Sinovac maakten, in 2021 en 2022, 90 miljard dollar winst op hun COVID-19 vaccins en geneesmiddelen. Het SOMO-rapport Pharma’s Pandemic Profits geeft aan dat deze winsten te danken zijn aan decennialang onderzoek, gefinancierd door overheidsinvesteringen, miljarden aan subsidies voor ontwikkeling en productie en tientallen miljarden aan Advanced Purchase Agreements (APA’s) met overheden.[52] De New York Times heeft de Europese Commissie voor de rechter gedaagd over het falen om inzage te geven in de tekstberichten van Ursula von der Leyen and Pfizer CEO Albert Bourla over de levering van vaccins aan de EU.[53]

Maatschappelijke gevolgen

Economische gevolgen

Zie ook: Economische gevolgen van de coronacrisis in België en in Nederland.

In de eerste maand na vaststelling van de pandemie door de WHO werden de eerste gevolgen al meetbaar. Zo daalde de AEX-index binnen een week naar 535 punten, wat een krimp van 15% was.[54] In de Verenigde Staten kwamen er in twee weken 9,9 miljoen werklozen bij.[55] Ook voor de maatschappij zijn de gevolgen groot geweest: alleen al in Italië moesten 60 miljoen mensen in quarantaine[56] en internationale toeleveringsketens lagen plat.[57]

Sekseverschillen

In West-Europa en de VS zouden mannen twee derde van het totaal aantal overlijdens uitmaken. Bij de genezenen ervaren vrouwen meer economische gevolgen doordat ze meer deeltijds en in de informele economie werken, en daardoor minder verdienen. Vrouwen staan ook in de zorgsector "in de frontlinie".[58] Tijdens de lockdowns nam het huiselijk geweld toe, en werd de seksespecifieke zorg voor vrouwen en meisjes in sommige landen belemmerd.[59] Een studie van het Rode Kruis bevestigde in 2021 de ongelijke impact op vrouwen.[60][61] Emotionele arbeid werd tijdens de pandemie nog meer de verantwoordelijkheid van vrouwen. Dit leidde in sommige gevallen tot vrouwelijke woede.

Sociale ongelijkheid

Het Rode Kruis voerde in 2021 onderzoek uit naar de sociale impact van de pandemie:[60][61] vrouwen, mensen in stedelijke gebieden en vluchtelingen werden sterker getroffen door de sociaal-economische effecten van de COVID-19-pandemie. Meer bepaald zag het Rode Kruis:

Einde van de pandemie (2022)

Halverwege september 2022 meldde de WHO dat het aantal mensen dat aan COVID-19 was bezweken, in de voorgaande week het laagst was uitgevallen sinds het begin van de pandemie in maart 2020. WHO-directeur-generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus liet zich in een digitale persconferentie optimistisch uit over het verdere verloop van de pandemie en verklaarde dat het einde nu wel in zicht was. Tegelijk waarschuwde hij dat landen zich moesten blijven richten op het effectief bestrijden van het virus.

Inmiddels waren er sinds het begin van de pandemie in totaal 6,5 miljoen doden gevallen door COVID-19. Het totale aantal vastgestelde besmettingen bedroeg 609 miljoen.[62]

Evaluatie

De Nederlandse Onderzoeksraad voor Veiligheid concludeerde in oktober 2022 in haar rapport 'Aanpak Coronacrisis deel 2' dat het kabinet de effecten van de coronamaatregelen nauwelijks heeft gemonitord of geëvalueerd. Ook gaf de OVV aan dat de rolverdeling tussen het kabinet als besluitvormer en de expert als adviseur niet duidelijk was, en dat het kabinet te weinig rekening heeft gehouden met de verschillende mogelijke scenario's.[63]

Voor België vroeg minister Vandenbroucke in november 2022 aan de OESO om het Belgisch covidbeleid te evalueren.[64] De OESO oordeelde in december 2023 genuanceerd positief over het Belgisch beleid, meer bepaald de frequente overheidscommunicatie, en de snelle en doelmatige vaccinatiecampagne.[65][66] [67] Als minpunten zag de OESO:

  • een uitgesproken oversterfte in het eerste jaar, vooral bij ouderen;
  • de grote tekorten aan persoonlijke beschermingsmiddelen, door gebrek aan voorbereiding;
  • de scholen onvoldoende voorbereid op afstandsonderwijs, maar efficiënte bijsturing;
  • de psychologische belasting, vooral bij kinderen en jongeren.

In een onderzoek op basis van de European Social Survey eind 2023 gaven de Belgen de overheden een score van 5,5 op 10 voor het covidbeleid.[68]

Pandemieverdrag

Zie pandemieverdrag voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Vanaf 2022 begonnen in het kader van de Wereldgezondheidsorganisatie onderhandelingen over een wereldwijd pandemieverdrag.

Wetenschap

Er ontstonden initiatieven om snel wetenschappelijke onderzoeksresultaten vrij te geven. Via instant messaging en preprint-servers kwamen voorlopige resultaten onmiddellijk voor commentaar van andere onderzoeksteams beschikbaar. Gerenommeerde tijdschriften publiceerden snel, zoals de New England Journal of Medicine waar een artikel twee dagen na ontvangst in druk verscheen in plaats van de gebruikelijke vele maanden.[69] Publicaties en data rondom de uitbraak, het virus en de ziekte werden als open access op het internet ter beschikking gesteld.[70]

Veel wetenschappelijke activiteit viel stil door de beperkende maatregelen, zoals veel grote sterrenwachten.[71]

Methodologische problemen en niet gestandaardiseerde meetinstrumenten perken de bruikbaarheid van onderzoeksresultaten voor volksgezondheids- en pandemiebeleid in, aldus onderzoek dat voorjaar 2023 werd gepubliceerd in The Lancet.[72]

Media

Herdenkingen

Huisvoorzitter Nancy Pelosi op de tentoonstelling "In America" (2020).

Kunstenaar Suzanne B. Firstenberg creëerde in 2020 en 2021 de outdoor-tentoonstelling In America, met zo'n 650.000 witte vlaggetjes – één voor elk COVID-19-slachtoffer in de V.S. – op de National Mall in Washington D.C..[73]

Tijdens een ceremonie in Toronto op 21 maart 2021 werden 2.753 kaarsen, voornamelijk LED's, geplaatst op de ijsbaan van Nathan Phillips Square, als herdenking van de slachtoffers in de stad sinds 21 maart 2020.[74]

Berichtgeving

In de beginfase van de pandemie steeg de nieuwshonger sterk, ook omdat meer tijd online werd doorgebracht en sommige lokale nieuwsmedia uitvielen. De aandacht ging aanvankelijk vooral naar “betrouwbare” nieuwskanalen, maar al spoedig wonnen media met twijfelachtige berichten, analyses en zelfs complottheorieën veld, zo bleek uit onderzoek in 2021 van Engelstalige media op basis van cijfers van NewsGuard en Similarweb.[75] Dit onlokte de Wereldgezondheidsorganisatie zelfs de uitspraak "We vechten niet alleen tegen een epidemie; we vechten tegen een infodemie".[76] Anderzijds beweerde een groep Britse journalisten in 2021 dat “afwijkend Covid-19 nieuws” in de praktijk werd ondergeschoven om “één officiële verhaallijn" en “één wetenschappelijke versie” door te drukken. Ze wezen op tekortkomingen in de berichtgeving zoals ongenuanceerde statistieken, en te weinig aandacht voor alternatieve behandelingen, voor kritische doorlichting van de PCR-tests, voor onderzoek naar ongewenste bijwerkingen van vaccins, of voor een evaluatie van de kosten van lockdowns.[77]

In Amerikaans onderzoek van 2021 werd dan weer de politisering van de COVID-19 vaccins in de Amerikaanse en Chinese media geanalyseerd en betreurd.[78]

Externe links

  • Novel coronavirus op de site van het Europees Centrum voor ziektepreventie en -bestrijding (ECDC)
  • Nieuw coronavirus in China, Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM)
  • info-coronavirus.be, Federale Overheidsdienst Volksgezondheid
  • Bing COVID-19-tracker
  • tijdlijn Corona maatregelen
Bronnen, noten en/of referenties
  1. ↑ Huang et al. "Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China". The Lancet, 24 januari 2020.
  2. ↑ a b c d (en) COVID-19 - Coronavirus Statistics. statistics. Worldometers. Gearchiveerd op 22 maart 2020. Geraadpleegd op 20 februari 2024.
  3. ↑ Internationale noodsituatie voorbij,. Gearchiveerd op 17 mei 2023.
  4. ↑ (en) Worobey, Michael (3 december 2021). Dissecting the early COVID-19 cases in Wuhan. Science 374 (6572): 1202–1204. ISSN:0036-8075. DOI:10.1126/science.abm4454.
  5. ↑ a b (en) Lily Kuo, Coronavirus: Wuhan doctor speaks out against authorities | World news | The Guardian. web.archive.org. The Guardian (11 mei 2020). Gearchiveerd op 11 mei 2020. Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  6. ↑ (zh) 武汉市卫生健康委员会 (Wuhan Municipal Health Commission’s briefing on the current pneumonia epidemic situation in our city). web.archive.org. Wuhan Municipal Health Commission (31 december 2019). Gearchiveerd op 6 januari 2020. Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  7. ↑ (en) Pneumonia of unknown cause – China. www.who.int. WHO (5 januari 2020). Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  8. ↑ a b Chaolin Huang, Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China - The Lancet. web.archive.org (24 januari 2020). Gearchiveerd op 12 juli 2020. Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  9. ↑ (en) Josephine Ma, Exclusive: China’s first confirmed Covid-19 case traced back to November 17. South China Morning Post (13 maart 2020). Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  10. ↑ (en) WHO-convened global study of origins of SARS-CoV-2: China Part. www.who.int (21 maart 2021). Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  11. ↑ Peter Giesen, Chinese arts die alarm sloeg over coronavirus overleden.. Volkskrant (6 februari 2020). Geraadpleegd op 7 oktober 2023.
  12. ↑ (en) Wang, Wenjun, Wang, Yikai, Zhang, Xin, Jia, Xiaoli, Li, Yaping (15 oktober 2020). Using WeChat, a Chinese Social Media App, for Early Detection of the COVID-19 Outbreak in December 2019: Retrospective Study. JMIR mHealth and uHealth 8 (10): e19589. DOI:10.2196/19589.
  13. ↑ a b Coronavirus: US and China trade conspiracy theories. BBC (26 april 2020). Gearchiveerd op 24 mei 2020. Geraadpleegd op 21 mei 2020.
  14. ↑ Zoektocht naar eerste mens met Covid-19 is complexe puzzel voor wetenschappers. NRC, 1 januari 2021
  15. ↑ (en) Exclusive: US Army Brought COVID-19 to China with Fake ‘Military Games’ Team (March 12 story) (17 maart 2020). Gearchiveerd op 20 mei 2020. Geraadpleegd op 21 mei 2020.
  16. ↑ (en) Wuhan coronavirus may have been transmitted to people from snakes NewScientist (22 januari 2020)
  17. ↑ (en) Why snakes probably aren't spreading the new China virus Nature (23 januari 2020)
  18. ↑ (en) Discovery of a novel coronavirus associated with the recent pneumonia outbreak in humans and its potential bat origin BioRxiv (23 januari 2020)
  19. ↑ Shi Zhengli Q&A: Reply to Science Magazine
  20. ↑ WHO-convened global study of origins of SARS-CoV-2: China Part
  21. ↑ US government suspends funding so that Wuhan lab ‘does not receive another dollar’ over stonewalling COVID probe
  22. ↑ Biden Administration Moves to Ban Funding for Wuhan Lab
  23. ↑ What really happened in Wuhan: new lab leak evidence over the origin of Covid-19
  24. ↑ (en) https://web.archive.org/web/20200326103142/https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200213-sitrep-24-covid-19.pdf?sfvrsn=9a7406a4_4
  25. ↑ SARS-COV-2 was already spreading in France in late December 2019, International Journal of Antimicrobial Agents, 3 mei 2020
  26. ↑ IC's werden ontlast doordat oudere vaker thuis stierf
  27. ↑ Intensieve en palliatieve covid-19-zorg door huisarts
  28. ↑ Kaart van WHO met verspreiding virus. WHO (10 februari 2020). Gearchiveerd op 11 februari 2020. Geraadpleegd op 10 februari 2020.
  29. ↑ EuroMOMO
  30. ↑ Doden door coronavirus overtreft aantal slachtoffers SARS-epidemie NOS (9 februari 2020)
  31. ↑ (en) Coronavirus disease 2019 (COVID-19) - Situation report 38, WHO, 27 februari 2020
  32. ↑ (en) Coronavirus disease 2019. WHO (10 april 2020). Gearchiveerd op 30 januari 2020. Geraadpleegd op 10 april 2020.
  33. ↑ (en) https://web.archive.org/web/20200214141116/https://www.cnn.com/2020/02/13/asia/coronavirus-health-care-workers-infected-intl-hnk/index.html
  34. ↑ Burns J, Movsisyan A, Stratil JM, Biallas RL, Coenen M, Emmert-Fees KMF, Geffert K, Hoffmann S, Horstick O, Laxy M, Klinger C, Kratzer S, Litwin T, Norris S, Pfadenhauer LM, Philipsborn P, Sell K, Stadelmaier J, Verboom B, Voss S, Wabnitz K, Rehfuess E. International travel‐related control measures to contain the COVID‐19 pandemic: a rapid review. Cochrane Database of Systematic Reviews 2021, Issue 3. Art. No.: CD013717. DOI: 10.1002/14651858.CD013717.pub2. Accessed 26 March 2021.
  35. ↑ (en) Trump held up a map showing the US is the best prepared country in the world for a pandemic, but only for the rich, influential, and fully insured (27 februari 2020). Gearchiveerd op 10 april 2020. Geraadpleegd op 1 maart 2020.
  36. ↑ https://web.archive.org/web/20201211071205/https://www.nrc.nl/nieuws/2020/12/10/alternatieve-feiten-voor-alternatieve-therapeuten-a4023472
  37. ↑ https://www.nrc.nl/nieuws/2023/04/25/desinformatie-over-vaccins-werd-gewist-maar-wie-besloot-wat-a4163066. Gearchiveerd op 6 juni 2023.
  38. ↑ (de) https://web.archive.org/web/20200222082753/https://www.tagesanzeiger.ch/wissen/medizin-und-psychologie/infektiologe-auf-diamond-princess-total-chaotisch-und-skandaloes/story/22703164
  39. ↑ https://www.spanjevandaag.com/04/11/2021/wetenschappelijk-tijdschrift-the-lancet-heeft-spanje-de-groepsimmuniteit-bereikt/. Gearchiveerd op 13 april 2023.
  40. ↑ https://www.ad.nl/dossier-coronavirus-en-sport/dit-zijn-alle-afgelaste-sportevenementen-op-een-rijtje~a12c422c/. Gearchiveerd op 12 maart 2020. Geraadpleegd op 12 maart 2020.
  41. ↑ Avondklok op Aruba. Curacao.nu (20 maart 2020). Gearchiveerd op 20 april 2020. Geraadpleegd op 5 juni 2020.
  42. ↑ Avondklok per direct op Curaçao. Curacao.nu (28 maart 2020). Gearchiveerd op 5 juni 2020. Geraadpleegd op 5 juni 2020.
  43. ↑ Avondklok wordt opgeheven. Curacao.nu (6 april 2020). Gearchiveerd op 4 juni 2020. Geraadpleegd op 5 juni 2020.
  44. ↑ Avondklok en verplicht thuiswerk: beslissing genomen in provincie Antwerpen, maar geldt nog niet officieel. vrtnws.be (28 juli 2020). Gearchiveerd op 28 juli 2020. Geraadpleegd op 29 juli 2020.
  45. ↑ Wuhan-virus is vooralsnog een Chinees probleem, zegt de WHO NOS (23 januari 2020)
  46. ↑ Public Health Emergency International Concern
  47. ↑ WHO roept internationale noodsituatie uit vanwege coronavirus NOS (30 januari 2020)
  48. ↑ (en) The Access to COVID-19 Tools (ACT) Accelerator. WHO. Gearchiveerd op 1 november 2020. Geraadpleegd op 2 november 2020.
  49. ↑ (en) Annette Choi, Erin Banco, Behind the numbers: How we analyzed Gates' and partners' global influence. Politico (14 september 2022). Gearchiveerd op 29 september 2022.
  50. ↑ (en) India, South Africa ask WTO to ease IP rules for COVID-19. apnews.com (3 oktober 2020). Gearchiveerd op 9 januari 2022.
  51. ↑ Dieter De Cleene, Hoe Bill Gates en co. hun stempel drukten op de aanpak van de coronapandemie. De Morgen (5 oktober 2022). Gearchiveerd op 5 oktober 2022.
  52. ↑ Big Pharma harkte 90 miljard dollar winst binnen met COVID-19 vaccins. Gearchiveerd op 10 mei 2023.
  53. ↑ New York Times sues EU over von der Leyen’s Pfizer texts. Gearchiveerd op 27 mei 2023.
  54. ↑ Het coronavirus is een zwarte zwaan, geraadpleegd op 2020-04-05.
  55. ↑ Dramatisch record: in één week 6,6 miljoen werklozen erbij in de VS, geraadpleegd op 2020-04-05.
  56. ↑ De zwarte zwaan van 2020, geraadpleegd op 2020-04-05.
  57. ↑ Morgen Beter: het coronavirus als Zwarte Zwaan van onze tijd, geraadpleegd op 2020-04-05.
  58. ↑ De coronacrisis treft mannen en vrouwen op een andere manier: hoe COVID-19 niet genderneutraal is. vrtnws.be (18 april 2020). Gearchiveerd op 4 juni 2020. Geraadpleegd op 4 augustus 2020.
  59. ↑ (en) COVID-19 has “devastating” effect on women and girls. The Lancet (1 augustus 2020). Gearchiveerd op 18 januari 2022.
  60. ↑ a b Rode Kruis: “Lasten Covid-19 komen onevenredig neer op schouders van vrouwen”. newsmonkey (23 november 2021).
  61. ↑ a b (en) Drowning just below the surface: New IFRC research reveals magnitude of socioeconomic impacts of COVID-19 pandemic. Rode Kruis (22 november 2021). Gearchiveerd op 22 november 2021.
  62. ↑ WHO ziet coronapandemie op zijn eind lopen. NOS Nieuws (14 september 2022). Gearchiveerd op 14 september 2022. Geraadpleegd op 14 september 2022.
  63. ↑ Coronamaatregelen nauwelijks gemonitord of geëvalueerd door kabinet. Gearchiveerd op 1 mei 2023.
  64. ↑ Minister Vandenbroucke vraagt OESO om het Belgische coronabeleid te evalueren: "Je mag nooit te zeker zijn dat je het goed gedaan hebt". vrtnws.be (10 november 2022).
  65. ↑ 2020 was rampzalig: dit zijn de grote lessen uit het Belgische coronarapport. De Morgen (14 december 2023). Gearchiveerd op 14 december 2023.
  66. ↑ België beter in crisis beheren dan voorkomen, leert OESO-rapport over covid. De Tijd (14 december 2023).
  67. ↑ Evaluatie van de Belgische respons op COVID-19. BROCHURE MET DE HOOFDPUNTEN. OESO (december 2023). Gearchiveerd op 15 december 2023.
  68. ↑ Met de hakken over de sloot? Belgen geven overheden 5,5 op 10 voor covidbeleid. De Morgen (4 oktober 2023).
  69. ↑ (en) https://web.archive.org/web/20200304090315/https://www.sciencemag.org/news/2020/02/completely-new-culture-doing-research-coronavirus-outbreak-changes-how-scientists Coronavirus outbreak changes how scientists communicate
  70. ↑ Open Access voor COVID-19 en gerelateerd onderzoek, Surfnet
  71. ↑ Grote sterrenwachten sluiten de deuren, Allesoversterrenkunde.nl, 6 april 2020
  72. ↑ Effectiveness assessment of non-pharmaceutical interventions: lessons learned from the COVID-19 pandemic
  73. ↑ (en) COVID-19 victims remembered on Washington's National Mall with 650,000 white flags. Reuters (17 september 2021). Gearchiveerd op 8 april 2023.
  74. ↑ (en) Day of Remembrance for Lives Lost to COVID-19 and Virtual Commemoration Ceremony (21 maart 2021). Gearchiveerd op 14 april 2023.
  75. ↑ (en) Covid-19 and the rise of misinformation and misunderstanding. pressgazette.co.uk (15 april 2021). Gearchiveerd op 1 februari 2022.
  76. ↑ (en) Infodemic Management. WHO. Gearchiveerd op 6 maart 2022. Geraadpleegd op 15 maart 2022.
  77. ↑ (en) Journalists claim alternative Covid-19 news has been 'censored' to create 'one official narrative'. Holding the Line (26 juli 2021). Gearchiveerd op 24 januari 2022.
  78. ↑ (en) Politicizing COVID-19 Vaccines in the Press: A Critical Discourse Analysis. United States Department of Health and Human Services (10 juli 2021). Gearchiveerd op 1 september 2021.
· · Sjabloon bewerken
Ziekten bij mensen:SARS · MERS · COVID-19
Ontdekkers die slachtoffer werden:Li Wenliang (COVID-19) · Carlo Urbani (SARS)
Preventie fysieke maatregelen:Mondkapje · Spatscherm
Preventie apps:COVID-19-app · CoronaMelder · Coronalert · CoronaCheck · Coronacertificaat · Coronatoegangsbewijs
Bestrijding:COVID-19-diagnostiek · COVID-19-antigeen-sneltests · Bron- en contactonderzoek · COVID-19-vaccin · Teststraat
Behandeling:Dexamethason · Favipiravir · Molnupiravir · Remdesivir · Resveratrol · Tocilizumab
Ziekten bij dieren:Feliene infectieuze peritonitis (FIP) · Infectieuze bronchitis
Stammen en soorten:SARS-CoV-2 · SARS-CoV-2-varianten · Alfavariant · Bètavariant · Gammavariant · Deltavariant · Epsilonvariant · Kappavariant · Omikronvariant · SARSr-CoV · HCoV-NL63 · MERSr-CoV · SL-CoV-WIV1 · CCoV · FCoV
Taxonomie:Betacoronavirus (geslacht) · Coronavirussen (onderfamilie) · Coronaviridae (familie) · Nidovirales (orde)
Uitbraken:SARS-epidemie · MERS-epidemie · Coronapandemie
· · Sjabloon bewerken
Geografische verspreiding SARS-CoV-2 (niet alle landen waarin het virus is uitgebroken zijn opgenomen)